tinaztitiz

İnsanlık tarihi boyunca kitleleri yönetmek için kullanılagelmiş en etkin araçlardan birisi cennet ve cehennem kavramlarıdır. Her araç gibi onun da “daha etkin” olduğu sınırlar vardır. Okur-yazar kesimde –genelde- bu iki kavram yerini ahlaki değerlere bırakmaya başlar.

Çocukluğundan beri kızgın yağ kazanları, alev alev yanan fırınları ile koşullandırılıp, kendisine ezberletilen  doğru-iyi-güzeller konusunda beyinleri yıkanmış olan kişiler için bir yanlış yapmış olmak ne ise, bu kavramlardan kendini bir biçimde kurtarabilmiş insanlarda da, “gelecek nesillerin gözünde suçlu duruma düşmek” sanki eşdeğer bir korkutuculuğa  sahiptir.

Sevgili Çetin Altan’ın “Lanetliler Bahçesi” fikri gerçekleşir mi bilinmez. İnsanlık suçu işlemiş kişilerin  heykellerinin yer aldığı bir bahçe için gereken  büyüklükte bir yer bulunabilse her halde olur. Ama zaten tarih de bir bakıma hem lanetliler hem de minnet duyulacaklar bahçeleri değil midir!

Kendi şaşmaz yasalarına göre işleyen evrenin bir parçası  olan insanlarımızı, onları milyonlarca yıllık kaza-beladan bugünlere salimen getiren özelliği olan müthiş öğrenme yeteneğine boş verip, nehir  ve padişah adları, meydan savaşı  tarihleri, sevilecek ve nefret edilecekler listeleri gibi saçmalıkları “ezbere belleten” ve bunu da kutsal bir işmişçesine toplumun eleştiri alanının dışında bir tabu gibi tutabilmiş olan  eğitim sınıfının tarih içinde hangi bahçede yer alacağı  artık konuşulmalıdır.

Adına eğitim diyerek her sorunun çözümü olarak ortaya sürülen  panzehirin ne olduğunu artık kalıpları kırarak sorgulayabilmeliyiz. İstendik bilgi ve becerilerin kazandırılması olan öğretim ile istendik tutum ve davranışların kazandırılması  olarak anlamlandırılan eğitim tanımı içindeki “istendik” ve “kazandırılması” hangi ideolojide olursa olsun kimse tarafından sorgulanmadı.

En aklı başında olanlar dahi, insanların kendi başlarına bir şey öğrenemeyeceklerini, öğrenirlerse de onların zararlı şeyler olacağını, bu yüzden de “istendik” bilgi, beceri, tutum ve davranışların toplum –ve onun adına devlet- tarafından  belirlenmesini tartışmasız kabul ediyorlar. Belirlenen bu içeriğin çocuk ve gençler başta olmak üzere eğitilecek olanlara, bir şekilde öğretilmesi gerektiğinde de tam bir fikir birliği var.

Kendilerini, dışlarındaki tüm canlılardan üstün gören –ki ne akıl almaz bir salaklıktır- bu insanlar, tüm diğer canlıların üstün öğrenme yeteneklerini görüp kabul ediyor, ama kendisinin öğrenme konusunda onlardan aşağı olamayacağını  idrak edemeyerek hemcinsleri için bir “jenosit” uyguluyor: Zihinsel jenosit!

Öğretmenlik başta olmak üzere eğitim sınıfı  bugüne kadar hakkında hiç konuşulamayacak alanlardan birisi olarak geldi. Eğitimdeki sorunlar da, bu alana gerekli önemin verilmeyişiyle açıklandı.  Bu alandaki  meslek mensuplarının yaşam sorunları olduğu, bunların düzeltilmesi için tüm toplumun görevli olduğu doğrudur. Hatta, diğer meslek dallarına gösterilmesi gereken özenden daha fazlasının gösterilmesi  gerektiği de doğrudur.

Ama bu, eğitim sınıfının uygulamakta olduğu zihinsel soykırımın gerekçesi olamaz. Yaşam sorunları  olan kesimler, bunların karşılığını, evrenin, hiçbir canlıdan esirgemeden eşit –ama farklı biçimlerde- dağıttığı öğrenme yeteneğini, yaratıcılığını köreltip yok ederek  tazmin ettiremezler. Zihinsel soykırım budur. Bunun, kimin emriyle yapıldığı, bu yapılmazsa müfettişlerin aleyhte rapor yazıp yazmayacakları  ya da birbirlerinin yazdıkları kitaplarda böyle yapılmasının yazılı olduğu gibi ayrıntılar, bu büyük trajediyi değiştiremez. 

Bunları üzerlerine almaları gerekenler, geri kalmış yörelerimizde geçim savaşı veren, evini geçindirmek için ikinci ya da üçüncü iş yapan öğretmenler değildir. Onlar söz konusu bile değildir.

Bu insanlık suçunun sanıkları, çocuklarımızın ve velilerin gönüllü olarak onayladıkları biçimde ve de toplumun geri kalan kesimlerinin  hayranlık duyduğu en pahalı  okullarda bu işleri yapan, tüm eğitim sınıfına ve de devlete örnek olan  eğitimcilerdir. 

Bu  felaket farkedilmelidir. Bu zihinsel dondurma işleminin, ihtiyacımız olan ve aslında bol miktarda mevcut olan yaratıcı insanları  birer hareketli ceset haline getiren  kök neden olduğu farkedilmelidir. Eğitim, böyle bir şey olamaz. Bu denli  insana saygı duymayan, onu küçümseyen, aşağılayan bir süreci kim yaparsa yapsın, bugüne kadar kendini yüce sayarak ne kadar korunmuş olursa olsun, lanetliler bahçesine gitmekten kurtulamaz. Kurtulmanın tek çaresi yine kendini farkedip bu yanlıştan geriye dönmektir.

Birbirini aşağılamak için diğer canlı türlerinin adlarını kullanan insanlarımız, onların öğrenme yeteneklerinden daha aşağı olmadıklarını idrak edebilmelidirler.

Eğitimin yeniden yapılanması  herkesin ağzına sakız olmuştur. Ama bu yapılanmanın, mevcut paradigmaları  savunanlarca gerçekleştirilemeyeceğini görebilmeliyiz.

Şunları  birer ilke olarak kapılarına yazmayan okullara çocuk ve gençlerimizi göndermeyeceğimiz gibi bir toplumsal bilinçlenme, o yeniden yapılanmanın gerçek işareti olacaktır:

İnsan –bütün diğer varlıklar gibi- üstün bir öğrenme yeteneğine sahiptir. Kendi eğitsel gereksinimlerini saptama ve onları –kendi özelliklerine göre- öğrenme konusunda Tanrısal bir yeteneği ve gücü vardır. Bunu dışlamak, görmezden gelmek, en büyük günah, en büyük ayıp, en büyük saygısızlıktır.

Eğitim, bilgi edinme süreci  değildir. Bilgi edinme, her yer ve zamanda yapılabilir. 

Eğitim, kendini farketmek sürecidir. Kendi fiziksel, zihinsel ve ruhsal yeterlik ve yetersizliklerini, bunların sınırlarını farketmek  ve bunlara göre tüm eğitsel kaynakları –ki tüm evren- kullanabilmektir. Dünya’yı, ders aracı olan yapay küreden; insan vücudunu iskelet resminden, arşimet kanununu  laboratuvardaki uyduruk modelden, iyi ahlakı ise kitaptan, hem de “öğretme” yoluyla “ezbere belleten” bir yerin adı herhangi bir şey olabilir, ama okul olamaz.

Çocuk ve gençler başta olmak üzere herkesin –ve tüm varlıkların- en başta saygı gösterilmeleri gereken  özellikleri, doğuştan sahip oldukları merakları ve öğrenme ustalıklarıdır. Birbirine sıkıca bağlı olan bu iki yetenek aynı ölçüde de kolayca bozulabilirdir.  Eğitim adı altında yapılan her türlü girişim bu iki özelliğe dikkat etmelidir. 

Tekrar yoluyla zihinlere kazıma, geleneksel bir belletme yoludur ve eğitimcilerin  çok kullandıkları, başkalarının da zararının farkında olmadıkları bir yoldur. Bu bir zihinsel travmadır. Elinde tebeşirle tahtada sürekli  problem çözen, bir dolu benzer problemi de ödev olarak verip artık yeni bir problemle karşılaşma olasılığı kalmayana kadar problem ezberletip belleten, sonra da bunları sınavlarda tekrarlayarak yüksek puan alan maktulleri sayesinde ünlenen öğretmenlerden korunulmalıdır. 

Yeni Okul, bu tür saygısızlıklar konusunda bilinçlenmiş “öğrenme ortakları”nın –öğretmenin yeni adı bu olmalıdır- bulunduğu ve öğrenmek isteyen çocuk, genç ve diğer öğrenme ortaklarına –onlar da sürekli öğrenmelidirler-  yardımcı olduğu yerin adı  olmalıdır.

Koşullandırma, tekrar yoluyla belletme,  karşısındakilerde herhangi bir yolla güven yaratıp ondan gelecekler için kuşkusuzluk yaratma, kendi ideolojisini bu ve benzeri yollarla aşılama, insanlık suçudur ve lanetliler bahçesine giriş nedenidir.

Eğitim sınıfı  kendini sorgulamaya başlamalı, geleneksel yanlıştan dönmenin bir yolunu bulmalıdır.

1999 (KEDİ Sayı 105)

(Rev 0 -13.04.2020)

CoVID19 (Corona Virus Infected Disease 2019) salgını, yaşamın her alanında olduğu gibi iş yaşamında da derin değişimlere yol açacak gibi görünüyor. “Derin” nitelemesi, meselenin sadece “ofis yerine evden çalışma” olmadığını vurgulama amacı taşıyor.

İş süreçlerinin hemen hepsinde ortak olan özelliklerin başında, öngörülen ile olan arasındaki farkın sürekli gözlenip, minimize edilmeye çalışılması geliyor. Bu o denli yaşamsaldır ki, kısmen ya da tamamen aksadığında tüm müşteri ilişkileri bozulacağı gibi dönerek iş süreçlerinin de bozulmasına yol açabilir. Bu nedenle, gözetim süreçlerinin mümkün hallerde otomatik hale getirilmesi, uzman sistem veya şimdilerde yapay zekaya teslim edilerek hatasızlaştrılması yoluna gidiliyor.

İş süreçlerinin post-CoVID dönemdeki yapısını tanımlayabilecek terim tam-dağıtık (fully–distributed) olabilir. Üretim ve dağıtım öğelerinin zaten kısmen dağıtık olduğu pre-CoVID dönemdekinden farklı olarak, ilave üretim öğelerinin de yerden (lokasyon anlamında) bağımsız olması gerekiyor. Bu, evinden bilgisayar ve internet üzerinden online çalışma yapmak yanında, kimi üretim araçlarının da ev ortamına taşınarak fiziki üretimin de “uzaktan” olması anlamına geliyor.

Nitekim bir çeşit OEM üretim şekli birçok kuruluş tarafından halen de kullanılmaktadır. Bu usulü kullanmayanların iki nedeninden birisi, kişinin bulunduğu yere (ev) taşınamayacak büyüklük ve/ya karmaşıklıktaki donanımın merkezi bir yerde bulundurulmasının pratikliği ise, diğer neden merkezi gözetim ihtiyacıdır.

Post-CoVID dönemde bütün bu tercih ve alışkanlıkların değişmesi gerekiyor. Bunun altındaki zorlayıcı neden (compelling reason), Corona ailesinin (veya komşularının) dünyaya geleceği beklenen bebekleridir 🙂

Bu bir paradigma değişikliğidir ve iş dünyasında irili ufaklı değişimlere yol açacaktır. Bunların en önemlileri şunlar olarak görünüyor:

• Şeyler arasındaki bağlantıların (IoT) yönetimi,
• Giderek artan karmaşıklıkta[1],[2] doğacak daha güç sorunların çözümü için daha yetkin (birleşik) akıl üretimi,
•  “Dış gözler” yerine “gözetimsiz” ya da öz-gözetim’e dayalı gözetim sistemleri tasarımı.

Bunlardan ilki Endüstri 4.0 ile hayata geçmeye adım attı. Sadece nihai üretimin yapıldığı karanlık-fabrikalar içindeki donanım değil, dış üreticilerden gelen tüm girdiler de hem kendi içlerinde hem de nihai üretimle iletişim halinde. YZ’nın giderek gelişmesiyle bu entegrasyona -içiçe halkalar gibi- yeni aktörlerin (müşteriler, bankalar vd.) katılması beklenir.

“Daha yetkin (birleşik)  akıl” üretimi alanında da çeşitli ölçekte çalışmalar olduğunu biliyoruz[3]. YZ yanında, biyoloji alanından yapılan transferler (biomimicry[4]), hayvan dostlarımızın yeni yeni öğrenmeye başladığımız yeteneklerini insanlara da kazandırmak yolunda çalışılıyor.

Öz-gözetim ise bir zorunluk (korona) nedeniyle gündeme gelmiş görünse de aslında gecikilmiş bir olmazsa-olmaz’dır. Toplum ve onun bir alt-kümesi olan iş yaşamının her aşamasının, dış-gözetim yoluyla denetlenmesinin açık anlamı “güvensizlik”tir denilebilir. Bu durumda güvenmeyen ve güvenilmeyen arasında sessiz bir çatışma başlamış olmaktadır ki bunun her iki taraf açısından ne gibi sonuçlar verdiği herkesçe malumdur.

Şimdiden binlerce insanın ölümüne yol açan virüs salgınının -dolaylı da olsa- sağladığı yararlardan biri, bugüne kadar görmezden gelinmiş bu “güvensizlik kaynaklı etik sorunu”na yakından bakılmaya zorlamış olmasıdır.

Nadir birkaç toplum (Japonya, İsviçre, kısmen Almanya gibi) haricindeki ülkelerde cılız sivil girişimler[5] olarak uygulanan, fakat toplum bütünlerine bir türlü yaygınlaşamayan öz-gözetim[6] (ÖzGz diye kısaltalım) yöntemi nihayet kapımıza göz ardı edilemez biçimde dayanmıştır.

ÖzGz için birkaç soru!

• Tanımı nedir?

Kısmen veya tamamen uzaktan çalışma koşulları altında çalışacak bir kişinin, çalıştıran ile arasındaki uzlaşı ile belirlenecek iş tanımı, miktar ve kalite standartlarına göre performansının, çalışanın öz-gözetimine dayalı beyanına göre belirlenmesi usulüdür.

• Teorik temeli nedir?

Çalışan motivasyonunun dış-gözetim veya ÖzGz halleri 60’lı yıllarda Douglas McGregor tarafından incelenmiş ve X ve Y Teorileri olarak ortaya konulmuştur. Her iki gözetim yönteminin incelendiği çalışma sonunda, her iki yaklaşımın da artı ve eksileri dikkate alındığında, “birlikte kullanım”ın daha iyi olabileceği önerilmiştir.

Kanımca, bu birliktelikteki X (dış-gözetim) ve Y (öz-gözetim) türlerinin oranları, başlangıçta büyük ölçüde Y olmak üzere uygulanıp, gerek görülen minimal ölçüde X’e yer verilmelidir; yani aslolan ÖzGz’dir.

• Uygulama nasıl yapılabilir?
• Çalışan’ın, çalıştıran’a beyan edeceği çalışma süre ve yoğunluklarını değerlendireceği “Log esaslı model” iki bileşenden oluşur: (1) Çalışma süresi (yazma, düşünme, iletişim dahil), (2) Çalışma periyotları arasındaki zorunlu aralıklar[7], işin gerektireceği dikkat, konsantrasyon, yaratıcılık faktörlerini temsilen, her defasında ayrı dikkate alınabilecek 1.0’den büyük bir katsayı.

Başlangıçta bir miktar bürokrasi yaratabilecek bu yöntemin bir süre uygulandıktan sonra karşılıklı güvenle pekişip oturması ve rutinleşmesi beklenir.

Söz konusu model üzerinde çalıştıran ile uzlaşı kurulur; bir test süresi içindeki gözlemlere göre anılan katsayı düzeltilir.

• ÖzGz’nin bir diğer bileşeni çeşitli nedenlerle yapılabilecek “tek taraflı taahhütler”in yine kendisince, ama bir destek sistemi eşliğinde uygulanmasıdır.

Çalışan kendini -iş ile doğrudan ya da dolaylı- bir konuda değiştirmek amacıyla kendi kendine söz verir (taahhüt, yükümlenme). Örneğin bir olumsuz alışkanlığını terk etmek ve/ya olumlu bir alışkanlık kazanmak gibi konular hemen herkesin kendine defalarca söz verip yine de yerine getiremediği konulardır.

Bu gibi konularda kişinin kendine yardımcı olması için Taahhüt Noterliği adı verilen bir sistemi uygulaması mümkündür[8].

• İş ahlakında değişim ihtiyacı:

Buraya kadar açıklananlar, sadece çalışan ve çalıştıran arasındaki bir ilişkiden ibaret değildir. İş ortamı, genel toplumsal ortamın bir parçasıdır ve o nedenle de genel ortamla sıkı bir değer alış-verişi içindedir.

Buna göre, mesele sadece işyeri ölçeğinde ele alınırsa eksik kalacak, muhtemelen işyerini çevreleyen sosyal çöl, ÖzGz değerini enfekte edip, dış-denetime zorlayacaktır (örneğin bir süre sonra, X’in baskısıyla Y giderek marjinalize olacak, sadece adı kalabilecektir.)

Çare nedir?

Çare caydırıcı görünse de meseleyi bütüncül ölçekte (çevresiyle birlikte) ele almak gibi görünüyor. Bunun için mümkün bir araç ise Sosyal Tohumlama[9] yaklaşımı olabilir.

İşyeri içi ve yakın çevresinden başlanarak, Yüksek İş Ahlakı[10] öğelerinin yaygınlaştırılmasında Sosyal Tohumlama etkili olabilir.

Bir paradigma değişimine -hiç niyetimiz de yokken- girmiş bulunuyoruz. Çıkabilecek uyum sorunlarının her birinin birer sosyal inovasyona yol açacağından kuşku duyulmamalıdır.

17 Nisan 2020

[1] Karışıklık ve karmaşıklık bazen eş anlamlı kullanılsa da, karışıklık (düzensizlik, disorder) ve karmaşıklık (giriftlik, complexity) tamamen farklıdır. Bu bağlamda örneğin “karışıklık içinde karmaşıklık ya da tersi” pekâlâ mümkündür.

[2] Karmaşıklık yönetimi konusunda bkz. “Tainter, A.J., Karmaşıklık, Sorun Çözme ve Sürdürülebilir Toplumlar (Complexity, problem solving and sustainable societies),  1996” https://bit.ly/2VhFTBg

[3] Bkz. https://www.cultivatelabs.com/, https://goodjudgment.com/, https://unanimous.ai/, www.BirlesiikAkilAgi.com

[4] Bkz. Biomimicry Institute (https://biomimicry.org/)

[5] Bu konudaki birkaç sivil girişim için bkz. Örnek Tavır Ağları, Beyaz Nokta Gelişim Vakfı (https://www.beyaznokta.org.tr/projelerimiz_sta_ornekleri)

[6] Öz-gözetim self-supervision terimi karşılığında kullanıla bilinir.

[7] Zorunlu aralıklardan kasıt, üzerinde çalışılan işin gerektirdiği zorunlu kısa boşluklar (aranan bir telefonun meşgulde oluşu, bir başkasından gelecek bilginin beklenmesi) gibi, başka bir amaçla kullanımı pratikman mümkün olamayan boşluklardır.

[8] Taahhüt Noterliği adı verilen sistem bu tür amaçlar için hazırlanmış ve çok sayıda kişi tarafından denenmiştir. Bkz. https://bit.ly/2wAbvbT, http://www.beyaznokta.org.tr/cms/images/201010141828_TNS-sunum.pps

[9] Bkz. Sosyal Tohumlama kılavuzu, http://bit.ly/2FumYIw ve Bkz. çeşitli tohum fikirleri http://sosyaltohumlama.com/tohumfikirleri/

[10] Yüksek İş Ahlakı sözleşmesi için Bkz. https://www.beyaznokta.org.tr/projelerimiz_yuksek_is_ahlaki_icin_etik_guvence

Geleneksel kutlama şekillerimiz yerine, o günlerin  “hatırlanması gereken kavramlari anlamayı pekiştirici etkinlikler” şeklinde  tasarımlanması ve bu tasarımların her yıl mutlaka birbirinden farklı bir tema içinde olması gibi bir kuralın iletişimini yapmayı öneriyorum.

Bu bağlamda, bu defaki  23 Nisan temasının “ulusal egemenliğin, sokaktaki insanın hayatındaki somut yeri” konulu 23karakter ne olabilir? sorusuna yönelik, tum tanıdıklarımıza yonelik bir e-Beyin Fırtınası öneriyorum[1]. 

Gerekçem, bir davranış değişikliğine yonelik olmayan her tür kutsamanın salt enerji kaybı olduğu; dünyevi ölçülerce yazık, dinen ise günah sayılması gerektiğidir 🌝.

Bu çağrıya cevap veren 29 kişinin ürettiği çeşitli uzunluktaki ifadeler içinden tam 23 karakter uzunluğunda olan 23 tanesi şöyle:

1. Türkiye’de söz hakkı bende
2. Geleceği garanti etmektir
3. Kendi kararlarımı veririm 
4. Tercihlerinde özgür olmak
5. Tercihine karıştırmama
6. Tercihlerini yapmak hakkı  
7. Bayrağını seçebilme hakkı       
8. Yönetenleri azletme hakkı
9. Seçimlerine karıştırmama
10. Varlığını sattırmama gücü
11. Dayatmalara dur diyebilme
12. İşgalciye hayır diyebilme
13. Toprağını koruyabilirlik
14. Ortak irade ile yönetilmek
15. En yüce değer egemenlı̇ktı̇r
16. İnsanlık onuru ile yaşamak
17. Ulusa saygının ifadesidir
18. Ulusa gösterilen saygıdır
19. TC’ne gösterilen saygıdır
20. Ulusun herkesçe tanınması
21. TCnin resmen tanınmasıdır
22. Cumhur karar vericidir
23. Seçimime karışma Nokta

Ulusal egemenlik ya da milli hakimiyet adına eminim ki yüzlerce makale ve kitap vardır (Google’da 0.41 saniyede 5160 tane çıktı). Bu kadar çok yazılıp çizilmesine karşın, 23 Nisan bayramlarımızda neyi ve de niçin kutladığımız konusunda acaba sağlam bir anlayış birlikteliği -yeter yaygınlıkta- oluşmuş mudur? Değilse acaba nedendir?

Kanımca neden, ifadeler uzadıkça “mesaj özlerinin, aralara karışarak kaybolması” ihtimalinin artması olabilir. Bu nedenle, kısaltmaya zorlandıkça “süsler”, “övünmeler”, “kişisel yakınmalar”, “buğulu kavramlar” vb[2] yoluyla aralarda kaybolan “somut özler” net olarak ortaya çıkacaktır.

Yaşasın her konuda sahip olduğum seçim hakkım, yaşasın seçim haklarımızın uluslararası tanınırlığı, yaşasın yönetimlere seçilenleri denetleme hakkım ve onların da hesap verme zorunluğu ve de yaşasın bütün bunları taçlandıran 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve (emanet edilen) Çocuk Bayramı’mız.

14 Nisan 2020

[1] Arzu edenler https://bit.ly/3b8pl4f adresine tıklayarak seçimlerini (istedikleri sayıda) ekleyebilirler.

[2] Bkz. “Anlamkıran sözcük” https://www.kavrammutfagi.com/kavram/anlamkiran-sozcuk

Şu adrese tıklayarak belge üzerinde tıklanabilir adreslere erişebilirsiniz: https://bit.ly/3e1mITu

Acaba bunu bize hangi dış güç(ler) yapıyor? Yoksa..!

Bilim ve din kurumlarının nasıl aynı araçlarla enfekte olduklarını görmek ister misiniz?.

Yıllar önce, İstanbul Bilim Merkezi Vakfı’nda yaklaşık 30 kişi ile bir çalışma yapmıştık: “Eğer sokaktaki insan bilim konusunda yol gösterici, akıl dağıtıcı söylemlerden koruyabilecek mesela 10 kadar şey bilmesi gerekse acaba bunlar neler olurdu?” Sonuç için (tıklayınız)

Daha yakın yıllarda ise benzer soruyu bu defa din kurumu için sorduk: “Eğer sokaktaki insan din konusunda yol gösterici, akıl dağıtıcı söylemlerden koruyabilecek mesela 10 kadar şey bilmesi gerekse acaba bunlar neler olurdu?” (mesela tıklayınız)

Bu iki alanda da -bunca zaman sonra- geldiğimiz noktayı değerlendirince vardığım kanaat, bir toplumun bunu kendi kendine yapamayacağı, mutlaka o ünlü “dış mihraklar”ın  bir komplosu olması gerektiğidir.

Tınaz Titiz / 6 Nisan 2020

Evlerde kapalı kaldığımız bugünlerde çeşitli kaynaklardan gelen Covid19 salgını ile baş etme konuları hemen hepimizin birincil ilgi alanı.

Tıp alanı ile ilgili bilgilerimin “iç organlarımdan bazılarının yerlerini tahmin etme”den ibaret olması ve aynı bir konuda birbirine taban tabana zıt bilgilerin -hepsi de yetkili- ağız ve kalemlerden çıkması nedeniyle bu kaosa bir damla da ben eklemeye kalkmayacağım.

Çok sağlam bilgilerden birisinin, “en kritik noktanın, hastane kapasitelerinin aşılması” riski olduğu; bu nedenle de  “pik noktasının yumuşatılıp ötelenmesi”nin birincil amaçlardan birisi olarak benimsendiği belirtiliyor.

Bu bilgi, başımdan geçen bir olayı hatırlattı ve “acaba Covid19 mücadelesinde de işe yarar mı?” diye düşündürdü.

Yıl ±1975; Zonguldak’ta kömür işletmesinde (o zamanki adı Ereğli Kömürleri İşletmesi) Yöneylem Araştırması (çoğu kimse daha kolay geldiği için yönelme araştırması diyor) bölümünde çalışıyorum.

İşletmenin, neredeyse hepsi çeşitli derecelerde rasgelelik içeren iş süreçlerindeki sorunlarına , bu disiplinin (operations research) tekniklerini uygulayıp çözümler arıyoruz. Bu sorunlardan birisi de, “Türkiye’nin çeşitli yerlerinde üretilen kömür’ün, hemen her noktasındaki tüketimlerle dengelenmesi”. Böyle kısaca yazılıvermesine bakmayınız çözümü oldukça güç bir problem.

Hemen her konuda olduğu gibi bu alandaki çözüm de yıllar içinde tamamen rastgele denilebilecek bir şekilde çözülmüş (yani pek çözülememiş de çözülmüş gibi yapılmış).Bu konuda veri toplama ile işe başladığımızda, yani nerenin ihtiyacı nere(ler)den karşılanıyor? sorusuna cevap aradığımızda Zaytung haberi gibi gerçeklerle karşılaşmaya başladık.

Örneğin Erzurum’un ihtiyacı’nın (de ki 1000 ton/ay) 400’ü Erzurum’daki madenden, 400’ü Çorum kömür işletmesinden, 200’ü ise Siirt’ten gelirken; Erzurum işletmesinin 800 tonluk üretiminin 400 tonu, ihtiyacı 400 ton olan Çorum’a gidiyor. Kısacası Erzurum’un 400 ton kömürü Çorum’a gidip, sonra karayolundan kamyonlarla (demiryolu kapasitesi yetmediği için) geri geliyor. Bunu şaka sanabilirsiniz ama değil!

Bakıldı ki elimizdeki yöneylem araştırması teknikleri bunu kolayca çözebilir, doğrusu çok sevindik. Öyle ya hem adıyla bile dalga geçilen, ne iş yaptığı konusunda çeşitli dedikodunun yapıldığı bölümümüz rüştünü ispat edecek; hem de ülkemizin kaynakları daha verimli kullanılacak. (Bu dedikodu konusu sonradan başımı ağrıttı. Bir dönem Zonguldak’tan genel seçimlere girdiğimde şimdilerde adını “unuttuğum” bir siyasi rakibim, “bunlar o yönelme araştırmasında meğer Türkiye’deki  kızıl devrimin tam tarihini hesaplıyorlarmış” şeklinde söylenti yaymıştı ve gittiğim köylerde böyle bir şey yapmadığımı, tahmin algoritmalarını işletmenin ihtiyaçları için kullandığımızı anlatmaya çalışıyordum).

Veri toplama işi bitip de, elimizdeki Doğrusal Programlama aracını söz konusu “bin küsur noktadaki üretim kapasiteleri ve tüketim ihtiyaçları dengeleme” sorununa uygulayınca beni ve tüm bölüm çalışanlarını sevince boğan çözüm listesi bilgisayardan çıkıverdi. İşte bilimin cehaleti nasıl yendiğinin somut örneği.

Sen öyle zannet!

Bu başarı(!), en ileri teknolojilere en gelişmiş ülkelerin değil, en geri ülkelerin ihtiyacı olduğunu gördüğüm yaşamımdaki gerçeklik anlarından birisidir. Çünkü, yavaş yavaş listedeki ihtiyaç-üretim denkleştirmelerine itirazlar geldikçe, değil Doğrusal Programlama tekniğinin, çok daha ileri tekniklerin bile işin altından kalkamayacağını anlamamız çok sürmedi.

Filanca yöredeki kamyoncu kooperatifinin iktidar partili başkanının, o yörenin kömür işletmesinin ağabeyi milletvekili aday adayı müdürü ile yaptığı anlaşmaya göre çıkan kömürü taşıma imtiyazını on yıllığına almış olması gibi, bir bilgisayara anlatılması güç sınırlamalar olduğunu görünce nerede yaşadığımızı hep birlikte daha iyi anlamıştık.

Covid19, ne alaka?

İnsanoğlu akıllanmazmış. Bu kömür dağıtım problemi demek ki içime işlemiş, virüs salgınının önemli noktasının da benzer bir problem olduğunu hatırladım. Türkiye’nin tüm virüs şüphelileri bir noktada yaşıyor ve bir tane hastanesi yok ki. Yüzlerce hastane (daha doğru deyimle müdahale noktası -ki bu farka da dikkat) ve binlerce noktada şüpheli kişi fiziki olarak dağınık durumda.

Tüm şüpheliler aynı anda yığılırsa hiçbir sağlık sistemi başa çıkamaz; o halde bu hastaların “müdahale noktaları”na dağıtılması gerekiyor. Bu öyle bir zorunluk ki alternatifi, bir çığ etkisi biçiminde tüm müdahale noktalarının kalabalık nedeniyle hem çökmesi, üstüne üstlük birer bulaş merkezi gibi çalışması.

Buradan bir çözüm çıkar mı?

Olağanüstü durumlar olağanüstü çözümleri makul kılar.

Mesela şöyle bir algoritma olabilir (mi?)

• Trafik kazası, iş kazası vbg acil müdahale gerektiren durumların dışında hiç kimse doğrudan hastaneye gitmez; zaten verilmiş 3 telefondan birisine başvurur.
• 7/24 vardiyalı görev yapmak üzere bir veya birden fazla (sistem ciddiye alındığında tasarımlanabilir) sayıda ve her birinde yeter sayıda tıp mensubu (tıp teknisyeninden uzmana kadar) bulunan yerel ve merkezi birimler oluşturulur.
• Bu telefonlara gelen başvurular, görsel ve işitsel yolla geçici  tanı konularak, gerekirse bir eczaneye başvurması istenir ve eczacı aracılığıyla ateş vb. bulguları alınıp,  bu tıbbi gruplarca değerlendirilir. Hastaneye başvurması gerekmeyenlere verilecek ilaç eczaneye bildirilir ve evine yollanarak periyodik olarak kendisiyle ilişki aynı yolla sürdürülür.
• Hastaneye başvurması gerekenlerin durumuna göre, merkezi bir “hasta-hastane eşleştirme birimi”nce -ve uygun bir eşleştirme algoritması kullanılarak- en yakın müdahale birimine yollanmasına karar verilir. Eğer:
  • Yerel bir müdahale birimi var ve kapasitesi uygunsa oraya sevk edilir ya da
  •  En yakın müdahale birimine kendi imkanı varsa özel aracı ile, değilse ambulans ile o da mümkün değilse uçak ile gönderilir.

Bu sıralama karalama mahiyetinde olup, incelikli hesap edilmesi gerekip de burada ele alınmamış noktaları kuşkusuz vardır. Bunların giderilebilmesi mümkündür; yeter ki mevcut “inşallah öyle bir durum olmaz” algoritmasına bel bağlanmış olmasın.

Son bir anekdot ve hatırlatma!

Bir mimar ile şu bilmece konusunda tartışmamız olmuştu: Milaj kağıdı inceliğinde -tut ki kalınlığı 0.01 milimetre olsun- büyük bir kağıt 50 defa katlanırsa kalınlığı ne kadar olur? Arkadaşımız hemen itiraz edip bir kağıt 7 defadan fazla katlanamaz deyince tartışma çıktı ve bir Pazar günü açık yer bulup milaj kağıdı buldurduk ve tam 11 defa katladık (yani kağıt o kadarına yetti) ve sonunda, eğer yeter büyüklükte bir kağıt bulunabilseydi kalınlığının tam 11 milyon kilometre olacağında anlaştık.

Üssel artışın algılanmasında bir eğitim sayılabilecek bu egzersizin hem evde ilahi dinleyerek eğitim gören çocuklarımıza, hem de hastanelerdeki olası yığılmayı hesap edenlere yaptırılması yararlı olabilir.

30 Mart 2020

Henüz 4-5 yaşlarındayım, evde kalemle kağıtla tanışmış insanlar var; ben de öykünüyorum ama okuma-yazma bilmediğim için işin o yanına katılamıyorum. Ama fırsat buldukça da kalemtıraşla ucu kütleşmiş kalemleri yontuyorum; hem eğleneyim hem de işe yarasın diye bu tür yontma işlerini de bana yaptırıyorlar. Fakat kalemin ucundan çıkan ve kopmadan epey uzayabilen talaşlar hoşuma gittiği için de -çünkü ancak o kadar yapabiliyorum- zaman zaman gereksiz yere kalemleri yontup ufaltıyorum. O gibi durumlarda “yazı kalemlerini ziyan ediyorsun” diye uyarıyorlar

Fakat “yazı” sözcüğünü henüz bilmediğim için, ona en yakın bildiğim “yaz” kelimesi ile ilişkilendirip, o kalemlerle “yaz mevsiminde (yazın)” yazmama izin verileceğini düşünüyor ve yazın gelmesini çok istiyorum.

Böylece evin içinde ne zaman sıkılıp kalem yontmak istesem “yazın kalemi nerede?” diye soruyorum-çünkü saklıyorlar-; bunun üzerine köşe bucak yazın kalemi arıyorum.

Yazın kalemi zihnimde, tüm özlemlerimi yüklediğim bir “şey” halini almış. Her tarafı kurcalayıp yazın kalemi aradığımı bugün bile hatırlıyorum.

Bu kişisel hikayemden çıkardığım hisse, “erişmek istenilip de henüz gerçekleştirilemeyenlerin zihinde gerçeğinden soyutlanıp farklı bir hale dönüştüğü ve sıkıntılardan kurtulma ihtiyacı hissedildiğinde başvurulabilecek birer kurtarıcıya (yazın kalemi) dönüştüğü”dür.

Bir şey yapmak lazım! (isterseniz sonra da  tıklayabilirsiniz J)

Toplumumuz eğri giden şeylerden şikayet konusunda açık ara birincidir ve kanımca bu çok da iyi bir özelliktir. Fakat galiba eksik bir bileşen, şikayet konusunun tersini söylemenin çözüm olamayacağının farkında olarak, arzulanan eyleme yol açan nedenlerin tam anlaşılması ve o nedenlerin nasıl giderileceği’nin “yapılabilir” adımlar halinde ortaya konulmasının, “bu kadar işin arasında katlanılması güç bir sıkıntı” olarak görülmesidir (tıklayabilirsiniz).

13 Mart 2020