• Yapılar Birdenbire Yıkılmaz!

    Önce bir düzeltme!

    Yazının başlığındaki genellemeyi düzeltip başına -açıkça yazılması yasak olan- (eğer..ise) koşullarından birkaçını ekleyeyim: “Eğer: a. Bir yapı ilk anda bile ayakta duramayacak kadar yanlış tasarımlanmamış ve b. Yapımında kullanılan malzeme nitelik ve nicelik olarak kötü ve eksik kullanılmamış ve c. İlk andan itibaren yıkım işaretlerini görmesi gerekenler kör olmamış iseler, Yapılar Birdenbire Yıkılmaz”.

    Bir de açıklama: “Yapı” terimi ile yalnızca binalar değil, kurum organizasyonları, devlet yapılanmaları ve bu kümeye girebilecek her şey kast ediliyor. Bununla beraber gözde kolay canlandırma için binalar özelinde okunabilir.

    Deprem değil bina öldürür!

    Deprem Öldürmez Bina Öldürür” yurdumuz insanınca icat edilmiş, ama diğer keşif ve icatlar gibi yaşam kolaylaştırmaya hizmet etmek bir yana onların ölümlerine yol açan bir icattır. Patentinin kime ait olduğu bilinmese de halk arasında ilk andan (1999 Gölcük depremi tahmin ediliyor) itibaren büyük beğeni toplamış ve yararlı kavramları dil dağarcığına sokmakta son derece dirençli olan halkımızın tüm kesimlerince birdenbire kabul görmüş; bununla da kalmamış devlet politikalarımızın şekillenip, “tüm dayanıksız binaların yıkılıp yeniden yapılması” gibi çok zengin ulusların bile düşünemedikleri bir modelin hemencik benimsenmesine yol açmıştır. Ancak, yöntem 24 yıl gibi kısa bir süre denenip işe yaramadığı görülünce “yıkıp yeniden yapılması zorunlu olanlar dışındakilerin güçlendirilmeleri” gibi bir akıl yoluna, çok yüksek bir fatura ödeyerek razı olunmuş görünüyor.

    Birdenbire yıkılanlar..

    Zaman zaman çeşitli yerlerde durduk yerde ya daküçük bir etki (yol tamiratı, doğal gaz vs boru döşeme, temel kazısı gibi) nedeniyle çöken binalar oluyor. Bunlar, yukardaki (eğer…ise) koşulunun kapsama alanı içindekiler.

    Bir de 6 Şubat Pazarcık merkezli deprem veya hemen ardından gelen artçıları sırasında yıkılan / devrilen1 binalar var; sanki kontrollu yıkım gibi birkaç saniye içinde bir moloz yığınına dönüşüyorlar.

    Bu bir göz yanılsamasıdır!

    Bu birkaç saniye içinde göçtüğü sanılan binalar mesela temellerine ilk kazma vurulduğu andan itibaren bir kamerayla hiç aralık vermeden izlense ve kaydedilseydi, herhalde en az birkaç yıl veya birkaç onyıllık bir video kaydı ortaya çıkardı. Şimdi, sabırlı birilerinin çıkıp bu videoyu kare kare izlediğini düşününüz. O ilk andan itibaren acaba neler görürdü?

    Hazır mısınız?

     

    (Büyütmek: https://bit.ly/3jVZoi3)

     

    Neler görüleceğinin bir zihin haritasında özetini yandaki haritada görebilirsiniz. Açıkça görüldüğü gibi binalar, daha temeli bile atılmadan adım adım çökmeye başlamıştır2.

    Daha arama kurtarma çalışmaları devam ederken, o binaları yapan müteahhitlerin peşine düşmekten başka bir şey düşünemeyen insanlarımıza duyurulur.

    23 Şubat 2023

     

    Tınaz Titiz

    (Not: Ben bu kadar kalabalık işle uğraşamam diyenler, bütün o kalabalık nedenlere yol açan başlangıçtaki birkaç kök nedene, ona da vakti olmayanlar sadece birisine yönelik çaba harcayabilir; daha meşgul durumda olanlar saati söyleyebilirler :-))

    (1)  2001 tarihli bir devrilen bina yazısı: https://tinaztitiz.com/bina-saglam-ama-zemin-yumusak/

    (2)   Bu konuda daha genişçe açıklamalar YouTube (https://www.youtube.com/watch?v=bKAO6hUTIrU), LinkedIn (https://www.linkedin.com/video/event/urn:li:ugcPost:7033350536884011009/) ve Facebook (https://www.facebook.com/events/1325586901342366) mecralarındaki video kaydında bulunmaktadır.

     

  • Atatürk’ü anmak..

    Atatürk’ün anılacağı her yıldönümü vesilesiyle aklıma tekrar tekrar gelen bir soruyu okurlarımla paylaşmak istiyorum: Sık sık Atatürk’ün düşünme stiline referansta bulunuluyor; bu toplu söylem bende şu soruyu uyardı: Atatürk nasıl düşünürdü?
    Atatürkün kısa ama yoğun yaşamında olağanüstü denilebilecek başarılarına objektif gözle bakılırsa, bu başarıların bileşenleri olarak şunlar görülebilir:

    • daha çok bilgi (tarih ve sosyoloji bilgisi başta),
    • daha çok risk alabilecek cesaret,
    • aldığı bir karara yapışmaksızın hatalı / işlevsel olmadığında süratli geri dönebilme (esneklik),
    • yüksek ikna yeteneği,
    • fiziksel dayanıklılık,
    • yüksek enerji (çalışkanlık),
    • gerektiğinde kişiliğini hiçe sayabilecek (Reşit Galip örneği) ahlâk,
    • akıl daraltıcılarını askıya alabilme,
    • çok sayıda evren tasavvurunun mümkün olabileceğinin farkındalığı içinde dogmalara kapalılık VE
    • zihinsel olarak da (Düşünme Kabiliyeti) açısından:
      1. Ağzından çıkan ve/ya aklından geçen her bir sözcüğün:
        • kökeninin ve anlamının tam farkında olarak:
        • kopuksuz,
        • nedensel (rasyonel),
        • amaca hizmet açısından elenip (kritik) az sayıda sonuca indirgenmiş,
      2. hızlı,
      3. parçadan bütüne-bütünden parçaya kolay geçebilen,
      4. çoklu zeka (multiple intelligence) bileşenlerinin birden fazlasının gelişkinliği,
      5. yüksek odaklanabilme yeteneği,
      6. imkansızı mümkün varsayan yaratıcı (lateral) düşünebilme yeteneği,
      7. akıl ve sezgiyi eşit ve etkileşimli kullanabilme becerisi.

    Bu bileşenler birbirinden oldukça bağımsız, çok boyutlu bir kişilik oluşturuyor. Bu düşüncelerle bir kısa yazı yazmış ve birkaç tanıdığım ADD’ye iletmiştim (Lütfen tıklayınız https://bit.ly/2YfjLvb).
    Şu kolayca anlaşılabilir ki, Atatürk’ün salt düşünebilme becerileri değil, onu da içeren ama onunla sınırlı olmayan diğer kişilik özellikleriyle birlikte müstesna bir “düşünce ve eylem bütünlüğü” ortaya çıkıyor.

    Bu bileşenlerin her biri tek tek değerlidir; çocuk ve gençlerimize örnek gösterilmeye değer. Ama bunlar sıkıca paketlenip toplum önüne sürülüp, üstüne de birkaç kelimelik bir etiket yapıştırıldığında, çoğu insanın tereddütsüz benimseyebileceği, ama yaşamının hiçbir alanına olumlu etki sağlamayabilecek bir kutuplaştırma aracı haline gelmez mi ve de gelmedi mi?

    Atatürk’ten yana ve karşı olanların ne kadarı sevdikleri ve sevmedikleri Atatürk’ün bu kişilik profilinin farkındadır?
    10 Kasım’ların geçiştirilecek bir ritüel olmaktan çıkarılıp, O’nu salt övgü ve salt yergi ötesinde “düşünmek” acaba “Atatürk gibi düşünmek” olmaz mı?

    Bileşenlerini ortaya koymadan konfor alanlarında istirahat sağlayan toplu övgü ve yergiler yerine, O’nun gibi düşünüp hareket edebilmenin az sayıda maksimini (mesela, “sokaktaki insan bilim konusunda 10 şey bilse iyi olur (tıklayınız)” gibisinden) ortaya koymak ve o yolda çaba harcamak O’nu anmanın daha iyi bir yolu olmaz mı?
    10 Kasım 2022

  • Akla yerleşen her kavram sonrakiler için birer süzgeç olur!

    Özellikle küçük yaştaki çocuklar, ama genelde genç denilebilecek yaşlara kadar hemen herkeste gözlediğim bir olgu hakkında düşüncelerimi paylaşmak istiyorum.

    Küçücük çocukların belirli bir ideoloji yolunda nasıl koşullandıklarını, hatta giderek o yolda ölmeye ve de öldürmeye nasıl hazır hale geldiklerini; o fırsatı(!) yakalayana kadar da içlerindekileri nasıl birer nefretle “karşı cephe”ye yönelttiklerine şahit olmuşsunuzdur.

    Bu nasıl olabiliyor?

    Dünyaya gelirken “içine doğdukları ortamlara zarar vermemek” güdüsünü de beraber getiren insan (ve diğer) türler, nasıl olup da bu hale gelebiliyorlar? Bu geçiştirilebilecek, “efendim nasıl eğitir, koşullandırırsanız öyle olur” gibisinden beylik kalıplarla karşı tezleri susturmaya veya düşünsel çaba harcamaktan kurtulmaya dönük bir soru olamaz. Bu zehirli sürecin nasıl işlediği tam anlaşılamadığı sürece herhangi bir toplum ya da kişi varlığını koruyup sürdürebilme (beka diye de okuyabilirsiniz) misyonunu güvende sayamaz.

    Davranışsal psikoloji -çoğu B.F.Skinner’ın hayvan deneylerine dayalı- çok sayıda bulgu ortaya koymuş olsa da çoğu, çevrel koşulların uygun bileşimlerinin bu tür davranışları ortaya çıkardığı şeklinde kısmi bir genelleme şeklindedir; ama esas cevap bulunması gereken, daha da temelde “kendinden sonrasını şekillendiren bir şey”in olup olmadığıdır.

    O şey “süzgeç kavram” olabilir mi?

    Yaşam boyu çeşitli sorulara cevaplar ararız. Eğer soruların önünü kesecek bir “toplu cevap” (ideolojik, siyasi ya da sorgulamaya kapalı bir dini yorum[1]) ile karşılaştırılmayacak kadar şanslı isek, bulabildiğimiz cevaplarla sınırlı, ama giderek genişlemeye açık bir evren tasavvuru[2] oluştururuz. Bilim de dini imân da ancak öyle bir genişleme süreci yoluyla ortaya çıkabilir.

    Bebeklikten başlayarak -çoğu beslenme ve güvenlikle ilgili- sorular ebeveyn tarafından doğrudan fiilen cevaplanırken, daha sonraları okul ve sosyal çevre yoluyla her soru için alternatifli cevaplar ile karşılaşılır; bunlardan önceden (bebeklikte) cevaplanmış olanlarla çatışmayan ve de daha çok soruya cevap veren birileri seçilir ve her bir seçilen cevap aynen bir süzgeç gibi, artık yeni sorulara cevap adaylarını süzer, gerisini “yanlış” olarak niteler.

    Bu süreçteki süzgeç kavramlardan birisi kuşku[3] kavramı olup, yaşam boyu yeni sorular sorabilmenin ve “anlama” denilebilecek mutluluğun önünü açar. Kuşkusuzluk ise yaşamı daraltan “sorusuzluk” denilebilecek ölüm türünün eşdeğeri olup toplu cevaplarca oluşturulan bir yan üründür.

    Süzgeç kavram konusundaki iki kural önerim: (1) Her süzgeç kendisinden önce oluşmuş süzgeç(ler)in geçirebildiği kavramlar yoluyla oluşabilir, (2) Kendinden önce oluşmuş bir süzgece aykırı kavramlar kişide ya kafa karışıklığına ya da çok nadiren o yeni kavramın yolu üzerindeki eski süzgecin terkedilmesine yol açar.

    İster seküler ister dinsel olsun bebeklik ve çocukluk çağlarında karşılaştırılan kavramlar bu nedenle çok belirleyicidir. Toplu cevaplar, soruların önünü kesen tüm doğrular her zaman için hem bireyler hem toplumlar için birer risktir. Toplum sorunlarıyla başa çıkmak isteyenler, toplumu toplu cevaplardan koruyacak rotalar çizebilmek için bu kavramı bir “tohum fikri”[4] olarak kullanılabilirler.

    30 Aralık 2018

    [1] “Sorgulamaya kapalı dini yorum için” bkz. https://tinaztitiz.com/?p=7356

    [2] Bkz. https://tinaztitiz.com/?p=7922 (parag. 19)

    [3] Burada bilimsel kuşku (skepticism) kastedilmekte olup, ucu paranoya’ya kadar dayanan kuşku (suspicion) kastedilmiyor.

    [4] Bkz. https://goo.gl/Uz6WCo

  • Yanlış varsayım nelere mal oluyor?

    Kimi uğraşı alanlarının görevlilerinin görev, yetki ve sorumlulukları hakkındaki varsayım hatalarımız -her zaman olmasa da- genellikle katlanılabilir sonuçlara yol açar. Örneğin, bir taksi şoförünün para bozma gibi bir sorumluluğu olduğunu bilmeyen bir kişi, dükkân dükkân gezip para bozdurmaya çalışabilir. Ya da doktorun hastayı mutlaka iyileştirmesi gerektiği varsayımına sahip bir hasta yakını, iyileşmeyen hasta nedeniyle doktoru hastanelik edebilir.

    10 Ağustos döviz krizi bende, bir başka alandaki varsayımlarımız bağlamında epey (yani çok) yaygın bir yanılgının var olduğu kuşkusu yarattı. Bu varsayım, “Allah / Tanrı’ya atfedilen bağışlayıcı (gaffar) sıfatının, yaşam pratiği içinde nasıl işlediği” ile ilgilidir.

    Acaba, bu sıfat şunlardan hangisi anlamına gelmektedir?

    • Tüm uyarılara rağmen yanlışlarını düzeltmeyen bir kulunun her defasında uğradığı kaza belayı bağışlaması, geçmişi silmesi,
    • Eyleme girişmeden önce peşinen bağışlanmayı dileyip sonrasında yine yanlış eylemini sürdürmesi halinde de aynı şekilde bağışlanacağı,
    • Birkaç yanlışından sonra ders alıp eylemini düzelten bir kişinin geçmiş günahlarının yarattığı zararların silineceği,
    • Geçmiş yanlışların yol açtığı zararların birikimli olarak kalıp etkilerinin süreceği, ancak düzelmeden sonraki eylem değerlendirmelerinde bir kin güdülmeyip eski zararların dikkate alınmadan değerlendirme olacağı.

    Allah / Tanrı hakkında ancak kavramsal planda tasavvurlarımız var.Bu nedenle daha somut bir örnek iyi olabilir: Bir sıcak cisim (ütü, soba vbg.) kendi ile ilgili kurallara (örn. “sıcak iken dokunmamak”) uyduğumuz sürece sizi cezalandırmayacak, kurala karşı geldiğiniz her defasında ise cezayı kesecektir. Aslında burada cezalandırma eylemini hiçbir iradesi olmayan sıcak cisim değil, kurala uymama iradesi sahibi kişi bizzat uygulamaktadır. Üstelik, her cezalandırma bir diğerinden tamamen bağımsız, yani adil olsa da cezaların etkileri açısından bir birikimlilik söz konusudur (eğer hep aynı yer yanıyor ise giderek bir yaranın oluşması). Yani bir “toptan af” söz konusu olmayıp, sadece her defaki yargılamanın “tam adil” olacağı garantisi vardır ve gerisi bütünüyle irade sahibi kişiye aittir.

    Evren Tasavvuru

    Sıcak cisim konusundaki bu “eylem-karşılık süreci”nde -akıl sahipleri açısından- hiçbir karışıklık söz konusu değilken, sıra Allah’ın taraf olduğu eylemlere gelindiğinde ne hikmetse inanılmaz bir akıl dışılık ortaya çıkıyor. Kanımca bu akıl dışılığın başlıca nedeni, tabu haline geldiği / getirildiği için gündem dışı kalmış bir kavram ile ilgilidir: Evren tasavvuru!

    Evren tasavvuru[1] içinde tüm sorularımız –cevaplanmış, cevaplanmamış, arzu olarak kalmış, inanca dönüşmüş vd.- ve o bağlamda Tanrı kavramı da bulunuyor, daha doğrusu çoğu kişi için bulunuyor “idi”. Kültürümüzde Allah ile ilgili soru sorulması ya günah ya da “bilgiç bir tavırla” gereksiz-yersiz sayıla geldiği için şu soru’nun karşılığı yoktur: Allah’ın ‘zati (O’na özgü)’ ve ‘sübuti (kanıtlı)’ sıfatlarının zihnimizde şekillenmesine imkân olmadığına göre, insanların haklı olarak, bu sıfatlara kendilerinin işlerine gelebilecek yolda anlam vermeleri kaçınılmaz değil midir?

    Bu durumda, yukarıda 4 seçenek halindeki “bağışlayıcılık” sıfatının yaşam pratiği içindeki karşılığının bu dörtten herhangi birisi olmasını önleyen ne vardır?

    Tanrı böyle tanımlandığı ve yorumlanması konusunda din bilginlerine (CAH gibi) başvurmaktan başka çare bırakılmadığı sürece, doların TL karşısındaki değerinin yükselmemesi için salavat zinciri kurma’nın birçok insan nezdinde çok geçerli bir çare olacağı kaçınılmaz değil midir?

    Allah’ın yaşam içinde nasıl şekillendiğini A. Einstein şöyle anlatıyor[2]: “Ben, Dünya’nın yasalara dayalı uyumunda kendini açığa vuran Spinoza’nın Tanrı’sına inanıyorum, insanlığın işlerini yapan ve kaderi belirleyen bir Tanrı’ya değil”. Dikkat edilirse bu tanım bir yandan Allah kavramının olağanüstü netlikte yerli yerine koyulabilmesini sağlarken, bir yandan da zati ve sübuti sıfatlarına bir aykırılık göstermemektedir.

    Bugüne kadar milyonlarca çocuk ve erişkinin zihinlerinde “pazarlık edilen”, “rüşvet vaat edilen”, gerektiğinde “hesap sorulan” sıradanlaştırılmış bir Tanrı yaratmak yerine, “her alandaki kusursuz yasalarda şaşmaz bir adaletle kendini açığa vuran ve bu sistemin anlaşılabilmesi için insanı da akılla donatan bir Allah” anlamlandırmasının yapılması için A.Einstein’lere ihtiyaç duyuyor olmamız günah sayılamaz, ama Müslüman Dünyası için ayıptır.

    Evren tasavvuru kavramının dağarcıklara girmesi ve sorgulama denilen akıl aracı ile zenginleştirilmesini bugüne kadar yapamamış olmanın cezalarını çektik ve bundan böyle de çekeceğiz. Geçmişe dönük af söz konusu olamaz. Bu nedenle, Allah’ı göreve çağırarak dolar kurunu düşürmeyi düşünmekten vazgeçip, eldeki değerli sorun çözme aracını (akıl) kullanmaktan başkaca çözüm yoktur. Bu kesinlikle aklın putlaştırılması değil, Tanrı’nın kurduğu sistemde tüm canlılara -bu arada biraz da insanlara- verdiği kendini anlama aracıdır.

    14 Ağustos 2018

     

    [1] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-23E, parag.13.

    [2] Albert Einstein’ın, New York’ta Rabbi’ Herbert S. Golstein’ın sorusunu yanıtladığı sözleri, 24 Nisan 1929

  • “Düşünme becerileri” ve eğitimi

    Düşünme becerileri konusunun bir süredir kamuoyu gündemine gelmesi ve “nerede bir sorun varsa hemen onun okul müfredatına konulması” gibi bir alışkanlığımız nedenleriyle kendi çapımda bir önlem almak amacıyla bu yazıyı yazmayı düşündüm.

    Giderek daha sık biçimde, “sorunlarımızın başlıca nedeni düşünme becerisi düşük insanlarımızdır” yargısını dile getirenler çoğaldıkça, bu konuyu biraz didiklemek ihtiyacı duydum.

    Önce bu cümledeki birkaç terim ve onlarla ilişkili olabilecekler hakkında tanımlama girişimi:

    • Beyin: Bütün omurgalı hayvanlarda ve omurgasızların çoğunda, sinir sisteminin merkezi olarak görev yapan bir organ[1].
    • Bellek: Beyin organının bilgileri depolayabilme kabiliyeti.
    • Veri (data), enformasyon ve bilgi (knowledge):
      1. Veri: Mevcut olasılıkları yarıya indiren miktarı 1 birim (bit) sayılan enformasyon parçası.
      2. Enformasyon: Bir bağlam ile ilişkilendirilerek anlam kazanmış veriler.
      3. Bilgi: Bir sonuç üretmeye yönelik enformasyon.
    • Akıl, zihin: Bilinç, algılama, düşünme, yargılama, belleme ve konuşma da dahil olmak üzere bir grup bilişsel yetiye verilen ad[2]. Bellekteki bilgiler arasında tutarlı neden-sonuç ilişkileri kurulmuşluğuna “akletme” (birbirine bağlama) adı verilmektedir[3].
    • Muhakeme (yargılama, akıl yürütme, akletme): Bellekteki “bilgiler” arasında bağlantı zincirleri kurarak anlamlı bir sonuca ulaşma süreci[4].
    • Zekâ: Çeşitli yollarla anlama, öz farkındalık (kendinin farkında oluş), öğrenme, duygusal biliş, mantık, akıl yürütme (yargılama, muhakeme), planlama, yaratıcılık ve problem çözme kapasitesini içeren bir zihinsel yeti. Daha genel olarak, enformasyonu algılayıp içselleştirerek onu bilgi olarak saklayabilme ve bu bilgiyi durumlara uyarlayarak kullanabilme yeteneği olarak tanımlanabilir[5].
    • Entelekt: İnsan aklı (zihni) ile ilgili çalışmalarda kullanılan bir terim olup, neyin doğru veya gerçek olduğunu ve sorunların nasıl çözülecekleri hakkında aklın doğru çıkarımlara varabilme kabiliyetini ifade etmek için kullanılmaktadır[6]. Gerçekte entelekt, zekânın (Intelligence) bir dalı olarak kullanılmaktadır.

    Bütün bu tanımlar arasında bazıları arasında net sınırlar varken (örn. beyin ve zekâ gibi), diğer bazıları arasında ise kesişimler bulunduğuna (örn. entelekt ve zekâ gibi) dikkat edilmelidir.

    Düşünme’nin amacı ne? Yersiz bir soru gibi görünse de bu amacı -her ne ise- en başa yazıp yol boyunca başvuruya açık tutmak iyi olur. Şöyle bir amaç önerisinde bulunayım: Kişinin kendi “akıl”ında oluşan ve/ya oluşturulan sorulara, “tutarlı” cevaplar bulabilmek için girişilen “zihin”sel süreç. Bu özet amaca biraz daha yakın plan bakılırsa şöyle bir çerçeve ortaya çıkıyor:

    • Sorular nereden çıkıyor da düşünmeye yol açıyor? Aslında sorular “var” ve aynı zamanda da “yok”lar. Eğer sorarsanız varlar, sormazsanız yoklar. Onları yaratan ve bizim sorup sormayacağımıza bakmaksızın var eden ise “yaşam” dediğimiz olgunun kendisi.
    • Yaşam ile ilgili sorular, doğum ile başlıyor (öncesini bilemem belki önce de soruyoruzdur). Temel ihtiyaçlar (beslenme gibi) soruları tetikliyor. Meme vakti gelince ağlamaya başlayan bebek aslında henüz konuşmayı sökmediği için ağlayarak -ki o da bir iletişim yolu- soru soruyor: “Ne zaman emzireceksin?”
    • Yaşam karmaşıklaştıkça ve kendini ifade becerisi kazandıkça sorular da çeşitleniyor. Sorulabilecek soruların çeşitliliği bir yandan yaşam ihtiyaçlarına, bir yandan da o sorulara verilecek cevaplara bağlı olarak artıp azalabiliyor.
    • Bu çeşitlenme farklılıkları, soran ve sormayan kişilikleri ilmek ilmek örüyor. Sorduğu sorulara tatmin edici cevap alan ya da alamasa dahi merak uyaracak karşılıklar alabilen çocuklar ömürleri boyunca bilgi peşinde koşan mücadeleci kişilikleri; diğerleri ise aldığı ya da almadığı cevaplarca örgülenen en az zarar göreceği pozisyonlarda sessizce bekleyip, kendisine verilene kanaat eden kişilikleri oluşturuyor.
    • Bu süreçte anne-baba-çevre üçlüsü kişiliklerin temellerinin atılmasında en büyük rolü oynuyor. Sormayan anne-babalar ve normal olarak tercih ettikleri sormayan çevrelerin verdikleri cevaplar genellikle kapalı uçlu (nedeni kendisi) olacağı için giderek sorularına dogmalar yoluyla cevap bulup rahatlamış kişiler bu cevapların mutlaklığına inanmaya başlıyorlar. Toplumdaki -herhangi bir öğretiye- fanatik olarak bağlı kişiler muhtemelen böyle bir süreç sonunda ortaya çıkıyor.
    • Dahası, bu sürecin çeşitli yararlar sağlayabilecek bir maden olduğunu keşfeden uyanık kişiler, o öğretileri deforme ve istismar ederek hem o kişileri hem de öğretileri yozlaştırıyor. (İslam dininin toplumumuzda uğradığı saldırılara böyle bakıldığında çok şey anlaşılabilir).
    • Evren tasavvurları’na ilk adımlar: Sorularının önü kesilmemiş kişilerin, ilk çocukluk çağlarından başlayarak evren ile ilgili sorular sormaya başlayarak, giderek gelişen (zaman zaman bütünüyle yenilenen) birer “evren tasavvuru” oluşturmaya başlamaları kaçınılmazdır.
    • Bu bireysel tasavvurların yararlarından birisi kişiyi sürekli bilgi arayışına itmesi, bir diğeri “bilmiyorum” cevabını utanılacak bir mazeret değil, gelişmelerinin ardındaki itici güç olarak kullanmaları, “bilmiyorum ama merak ediyorum ve öğrenemeye çalışıyorum” diyebilmeleridir.
    • Bu bireysel yararın dışında bir de toplumsal yarar beklenmelidir: “Bilmeyen, merak eden ve sürekli öğrenmek isteyen” bireylerin öğrenme kaynaklarından birisi de kendileri gibi “bilmeyen ama merak eden” kişiler olacağına göre, bu öğrenişim (bu sözcüğü ben icat ettim 🙂 ) süreçleri toplumda ortak kavramların oluşmasına yol açabilecektir.
    • Öyle görünüyor ki, “bilmiyorum ama merak ediyorum ve öğrenemeye çalışıyorum” çok verimli bir zihinsel dönüşüm tohumudur.
    • Merak, kendinin nedeni olmaya başlayınca. Bu tür kişilerin yaşamın her alanının gelişiminde de önemli roller oynamaları kaçınılmazdır. Bilim ve sanat bu alanların başında geliyor.
    • Ama en önemli etki beklenmesi gereken alan din alanıdır. Çünkü geleneksel anlayış, dinde -özellikle de iman bağlamında- soru sormanın, kuşku duymanın kabul edilemezliği üzerine oturmuştur. Bu ise otomatik olarak “iman’ın “sorgulanamaz son nokta” olması anlamına geliyor.
    • İmansızlık, dindarlığın herhangi bir aşamasında kabul edilebilir bir sıfat olamayacağına göre, din ile ilk karşılaşma anında derhal iman edilmiş olduğunun ikrarı gerekmektedir. Bu, evren tasavvuru sınırlarının kapanması, -içten ya da dıştan gelsin- imanı zedelemesi olası her soruya karşı “yaratılış” kalıbına sığınılmasını, nedenini bilmese de merak etmese de bu kalıpla savunmaya çekilmesi sonucunu yaratmaktadır.
    • Allah’ın sonsuz hikmetlerini temel almış bir dine karşı bundan daha büyük bir saygısızlık olabilir mi? Halbuki, sürekli kuşku ve merak içindeki bir kişi, içinde bulunduğu belirsizliği giderebilmek için o hikmetlerin daha derindeki katmanlarını anlamaya, bilmeye çalışacaktır. Nitekim İslam’a altın çağını yaşatan dönemin hâkim Mutezile anlayışının[7] “tahkiki iman” ilkesi, “sonsuza kadar bilgi peşinde koşmak ve bunu akıl yardımıyla yapmak” üzerine kuruludur.
    • Düşünme’nin olmazsa olmaz dörtlüsü!
      1. Kavram dağarcığının geliştirilmesi: Her öğrenilen yeni kavram düşünebileceklerimizin sınırını bir miktar genişletir. Ayrıca gerek öğrenilen yeni kavramların gerekse mevcut olanların iyi tanımlanmış olması da şarttır. Zihindeki bilgilerin taranması, yeni anahtarlara göre sıralanması vbg işlemler kuşkusuz evvelce kurulmamış yeni snaptik bağlantılar kurulmasına yol açabilir ki bunlar yeni bilgiler demektir. Ama, tüm soruları kapsayan küme olan evren tasavvuru’nun genişlemesine yol açan ana etken, öğrenilmiş yeni bilgilerdir. Yeni bilgiler belleğe girdikçe ve mevcutlarla bağlantıları kuruldukça (yani akletme) evren tasavvurumuz da genişleyecektir. Genişlemiş evren tasavvuru altında, düşünme yoluyla cevapları aranan sorulara cevap bulunması bir önceki duruma göre daha kolaylaşacaktır. Yeni bilgilerin edinilmesi ise birkaç yolla mümkündür. Geleneksel okuma, tartışma, gözlem, sezgi bunlardan birisidir. Bir diğeri ise “akılların birleştirilmesi”dir[8]. Bu durumda aklı oluşturan tüm öğeler bir diğeri ile yardımlaşma içine girmektedir.
      2. Bilgilerden, beklentilerden etkilenmemek: Her düşünme bir veya birkaç soru’nun cevaplanmaya çalışılması süreçleri olduğuna göre cevaplar bilgi ve beklentilerimizden de etkilenecektir. Buna göre mevcut bilgi ve beklentilerimiz -ki arzularımız, beğenilerimiz, nefretlerimiz, inançlarımız vb.- ne denli askıya alınabilirse sorular da o denli doğru cevaplanabilecektir. Askıya alabilmenin anahtarı ise bildiğimize inandıklarımızın ne kadar çok ön koşulu olduğunun hatırlanmasıdır[9].
      3. Nedensellik ve sıralamak: Düşündüğümüz, yani bir veya birkaç soruya sırasıyla cevap aradığımız süreçte, neden-sonuç bağlantılarını koparmadan (nedensellik) ilerlemek “gerek koşul”; bulunacak nedenlerin sonuç üzerindeki etkilerine göre sıralanması ise (eleştirel) “yeter koşul”dur. Gerek bilgi eksiği gerekse askıya alamamak nedenleriyle kopan bağlantılar yerine konulabilecek “zihinsel virüsler[10]” ve/ya referansı kuşkulu bağ elementleri düşünme sürecinin bütünüyle bozulmasına yol açabilecektir.
      4. Evren tasavvurunu kısmen veya tamamen değiştirmeye razı olmak: Birbiriyle tutarlı hale gelmiş, tutarsızlıkları tahminler, virüsler, çarpıtmalar ya da öznel inançlarla giderilmeye çalışılmış çeşitli bilgilerden oluşan bir evren tasavvuru örgüsünü değiştirmek -özellikle de zaman geçtikçe- güçtür ve doğru cevabı saptırmaya çalışan bir mıknatıs gibi etki yapar. Bu etkiden uzak kalmaya çalışmak gerekir.

    Şimdi bir soru!

    Düşünme becerilerini oluşturan bu elementlerdeki olası yetmezlikler dikkate alındığında, bu yetersizlikler acaba nasıl giderilebilir? Ya da okul müfredatlarına böylesi bir ders konularak sorun çözülebilir mi?

    Bu sorunun yanıtının okul müfredatına eklenecek ayrı bir ders olmadığı, kısacık “eğitim” sözcüğü içine tıkıştırılan yüzlerce istendik bilgi-beceri-tutum-davranış’ın okul kurumuna ihale edilerek kazandırılamayacağı bellidir.

    Çözüm, “eğitim paydaşları”nın[11] tümünün birinci derecede sorumlu oldukları gerçeğinde yatıyor. Bir Afrika atasözü de bunu doğruluyor: “Bir çocuk yetiştirmek için bütün bir köy gerekir”.

    İkinci soru!

    Gerek günümüz toplumları arasındaki acımasız rekabet düzeni içinde varlığını sürdürebilmek (beka), gerekse varlıklar bütününü gözeten daha iyi çözümler bulup onları uygulayabilecek konumda olabilmek için, sorularının -dolayısıyla da merakının- önü kesilmiş, her şeyin açıklaması olarak ezbere belletilen[12] değişmez doğrulara tutunarak yaşamak isteyen bir toplumun; evren tasavvurlarını sürekli geliştirmeye çalışan, imanını sabit bir noktaya değil sürekli kuşku, merak ve öğrenmeye odaklamış toplumlar karşısında beka şansı var mıdır?

    Lütfen şu videoyu (https://goo.gl/zu2tjg) izleyiniz ve dev sekoya ağacının liflerinin hangi maddeden yapıldığını merak edip, bunun hangi ihtiyacımızı karşılayabileceğini soran ve nano-lifleri oluşturan maddenin nanocyristalline selüloz olduğunu ortaya çıkaran bir kişi ile bu soruları sormayıp sadece bunların yaratıcının hikmeti olduğunu söylemekle yetinen diğer bir kişi arasındaki farkı açıklamaya çalışınız.

    O halde!

    Sadece düşünme becerileri yetmezliği bağlamında bile bu kısa sorgulamadan çıkarılabilecek çok sonuç var. Seksen milyona yaklaşan nüfusumuzun bir anda silkinip bütün gerçekleri idrak etmesi gibi bir temenni peşinde koşmadan, doğrularını askıya alabilen, mazeret üretmeden gereklerini yerine getirmeye -gerçekten- razı örneğin 10 kişinin bir ağ oluşturması; ardından da uygun tohum fikirleri[13] üretip uygun topraklara (ortamlara) ekmeleri dahi iyi bir başlangıç sayılabilir.

    30 Temmuz 2018

     

    [1] Bkz. http://bit.ly/2uYTq3j

    [2] Bkz. http://bit.ly/2K4TEdN

    [3] Özakıncı, C., “Dil ve Din”, <Sah.107, Arapça “akıl” sözcüğünün kökeni>, Otopsi Yayınları, 2007

    [4] Bkz. http://bit.ly/2K6rkHR

    [5] Bkz. http://bit.ly/2LQRwLP

    [6] Bkz. http://bit.ly/2LQRu6F

    [7] Bkz. Aydoğan.S., “İslamın Altın Çağının Ardındaki Sır”, http://bit.ly/2GYqNXD

    [8] Bkz. http://bit.ly/2xyPr0I

    [9] Bkz. https://goo.gl/2necnY

    [10] Bkz. Zihinsel virüsler, http://wp.me/p2t6mi-1Wz

    [11] Bkz. Eğitim Paydaşları, http://bit.ly/2ClNyWr

    [12]Anlam kayması denilen olgu nedeniyle mi yoksa bilinçli mi yapıldığı belli olmayan, dilimizde (bellemek) olarak karşılığı bulunan ve sorgulamamak ile bir ilgisi bulunmayan kavramın yerine sorgulamaya kapalı olan (ezber)in nasıl geçtiğidir. Bu farkı vurgulamak için ezbere bellemek terimi kullanılmıştır.

    [13] Bkz. “Bir Dönüştürücü: Davranış Tohumlama”, http://bit.ly/2FumYIw

  • Kuşkusuzluk bir hastalıktır

    Önce bir anekdot: Yıllardan beri seyahatler sırasında Sapanca gölü kıyısındaki BERCESTE® tesislerinde mola verirken bir defasında bu tescilli sözcüğün ne anlama geldiğini merak ederdim. Farsça kökenli sandığım bu kelimeyi sözlükte buldum[1] ve bir geçişimde garsonlardan birisine de sordum. Verdiği cevap “bereket, cesaret ve temizlik” sözcüklerinin ilk hecelerinin birleşmesi olduğu idi. “Nereden biliyorsun? diye sorunca “arkadaş söyledi”; “arkadaş nereden biliyormuş, emin misin?” deyince de son noktayı koydu: “abi tabii eminim, kitaptan okumuş”.

    Çılgınlık için “aklın açıklayamadıkları için sonuçta vardığı bir tür açıklama” gibi bir tanımlama duymuştum; uzman tanımı da böyle midir bilmem ama bana oldukça makul görünüyor. Hatta, başka açıklayamadıklarım için de yol gösterici olabilecek.

    Muhtemelen benim gibi başkalarının da açıklayamadıkları olgulardan birisi, “insanların birilerinin peşine takılıp -hipnotize olmuşçasına- söylenenleri -hem de yıllarca- yapması”dır.

    Bu olguya konu olanlar tek grup olmasa gerek; çocuk yaştakiler, asgari yaşam becerilerine öncülük edebilecek akli melekelere sahip olmayanlar, tutkuları akıllarının çok ötesine uzanıp olası çıkar beklentileri için her şeyi yapabilecekler vb. bunlardan birkaçıdır ve sergiledikleri akıl dışılıklar bir dereceye kadar anlaşılabilirdir.

    Esas anlaşılması gereken, okumuş yazmış, toplum içinde saygın konumlara erişmiş, hatta mesleği veya kariyeri kuşkulanma temeli üzerine oturan (örn. FETÖ’nün peşine takılan kurmay subaylar, Adnancı hekimler gibi) kişilerin durumudur.

    Bu durumun iyi anlaşılması önemli midir?

    Evet önemlidir, hem de çok. Eğer bu anlaşılamaz ise, o bilinmeyen nedenle enfekte olmuş zihinlere sahip, ticari, dini, askeri, siyasi ve/ya akademik saygınlık yoluyla ya da gözlerden uzak kaldığı için, saygın görünüşü altında çevresindekilere rol model olmayı sürdüren, sosyal ağlar yoluyla analizlerini, tahminlerini, öğretilerini binlere ulaştıran kişilerin üremesine uygun ortam sürecektir.

    Bir tahmin!

    Ben bu enfeksiyonun başlıca nedenlerinin:

    (1)   Kuşku ve şüphe sözcüklerinin çağrıştırdığı olumsuz anlamlar nedeniyle, varlığını kimsenin kendisine yakıştırmayışı,

    (2)   Bu birincinin tam aksine, inanmak sözcüğünün çağrıştırdığı, hatta zorladığı olumlu anlamlar nedeniyle, yokluğunu kimsenin kendine yakıştırmayışı,

    (3)   Gerek kuşku gerek inanmak kavramlarının her ikisinin de derinlemesine sorgulama gerektirmesi, bunun ise egemen kültürümüz açısından zahmetli ve de ayıp[2]

    olduğunu ileri sürüyor ve özellikle de otomatik saygınlığa sahip kişilerce dile getirilen hikmetlerden kuşkulanmayan, onlara inanan ve böylece oluşan rahatlık ortamında, neyin ne ve niçin olup olmadığından kuşkulanarak merak edip çaba harcamak yerine “arkadaş söyledi”, “kitap yazıyormuş” gibi rahatını sürdürecek yolları tercih ettiğini düşünüyorum.

    Bir konudaki kuşkularını gidermek ya da bir inancın temelini anlamak yolunda çaba harcayanlara yönelik “takdir görüntüsü altında aşağılama” örneklerinden en bilineni, “senin bu söylediklerini acaba kaç kişi anlıyordur” türü istirahat yöntemidir.

    Bir “hoca”nın peşine takılanların hepsi aptal olamaz!

    Bu ve benzer toplumlarda bir kültürel kod haline geldiği anlaşılan “kuşkusuzluk”, ikinci bir kod olan “tembellik” ile birleşmiş ve ölümcül bileşimi oluşturmuştur. Çeşitli “hoca”ların peşlerine takılanların, kişisel çıkarları söz konusu olduğunda bir tilki kadar kurnaz olabildiklerini deneyimlemeyen yoktur. O halde kamuoyunda söylenegeldiği gibi bu kişiler “aldatılıp kötü yola düşmüş” filan değillerdir. Tam aksine toplum çoğunluğu onlar gibidir, sadece herkes toplumun gözüne batacak kadar seçme değildir.

    Toplumumuzun büyük çoğunluğunun zihinlerinde bir kuşku odağı oluşmamıştır. Her insan sorularına cevap arar ve arkadaş söylemi, kitap, hoca dedi ki, dinimizin emri vb. yoluyla buldukları içinden seçtikleriyle bir evren tasavvuru oluşturur; bunu tüm yaşamı boyunca sürdürür ve giderek oluşan tasavvura uygun düşen (ona aykırı düşmeyen) cevapları eklemler. Burada anahtar faktör “tembellik”tir. Yaşamının herhangi bir anına kadar ördüğü evren tasavvurunu silip yeni bir gözlemi çevresinde yeniden işe girişmeye razı olmak yerine, zihindeki kuşku lobunu “selektif inaktivite” konumuna getirir.

    Müteahhitten alacağı yarım metrekare için tüm beyin hücrelerini günlerce harekete geçirmeye üşenmezken, onlarca yıldır doğru bellediklerini gözden geçirmek için “seçici eylemsizlik” konumunu yeğler.

    Kuşku lobu harekete geçirilebilir mi?

    Her gün Atatürk’ün çıkıp gelerek sorunlarımızı çözeceğini düşünen insanımız, O’nun başlayıp bitiremediği zihinsel dönüşümü -ki tam bir bilimsel kuşku inşaı idi- pekala devam ettirebilir. Bunun için, gerek “kuşku”yu gerekse “inanç”ı bugünkü yerlerinden doğru konumlara oturtmak gerekiyor. Bilim de Din de böylece doğru konumlanabilir[3] ve kuşkusuzluk bataklığında üreyen sineklerden kurtulabiliriz.

    16 Temmuz 2018

     

     

    [1] Berceste: (1) Sağlam ve latif, (2) Seçme, (3) Zahmetsizce hatıra geliveren, fakat yüksek bir mana taşıyan mısra.

    [2] Diyanet İşleri Başkanlığı web sitesinde 2014 yılında mevcut olan ve bugüne kadar yeri 4ncü defa değiştirilen “tahkiki iman” (https://goo.gl/61Rc93, Sah 71-72) kavramından duyulan rahatsızlık ilginç bir örnektir.

    [3] “Din ve Bilim Kurumlarının Toplumumuzda Yanlış Konumlanmışlğı”, http://bit.ly/2IayAlS

  • İslam Bu Donmuşluğu Aşabilecek mi ya da Nasıl?

    NPQ dergisin 2004 sonbahar sayısında “İslam ve Bilimsel Köktencilik” (Islam and Scientific Fundamentalism) başlıklı bir makale[1] yayımlanmıştı. Makale, İslam’ın Altın Çağı[2] olarak bilinen 8nci ila 13ncü yy’lar arasındaki döneme yol açan İslam yorumunun en temel belirleyici özelliği olarak şu savı ileri sürmekteydi: “Din ve seküler felsefe arasındaki ayrışmayı bilginin kaynak ve edinim yöntemleri belirlediğinden ve İslami bilginin kaynaklarından birisi olan inanç da bilgisel (kognitif) bir içeriğe sahip olduğundan ötürü söz konusu ayrışma ortadan kalkar”.

    Bu ifadede dikkat çekici olan bir paradigmadır. İslam’ın temel kavramlarından birisi olan “iman”ın, akla ait bir özelliğine yapılan vurgu, İslam Dünyasının içine düştüğü perişan durumu açıklayabilecek; üstelik o çukurdan çıkmasına yol gösterebilecek bir ipucunu da barındırıyor: İman ve akıl etkileşimi!

    Bu etkileşimi sağlayan bağlaç ise, bilimin temel ilkelerinin birisi olan “yanlışlanabilirlik” ve onun öncülü “kuşku”dur; kısacası iman (bir anlamda kuşkusuzluk) ve kuşku birbiriyle etkileşim halindedir.

    Birbirine zıt iki şey ancak bir şekilde bir araya gelebilir: Kuşkusuzluk (iman) ve bilimsel kuşku (akıl) bir spiral biçimde sonsuza kadar birbirlerini tetiklerler ise[3]!

    İlk bakışta çelişki gibi görünebilecek bu döngüyü İslam’ın temeli olarak ilan eden Kuran referansı ise çeşitli vesilelerle 75 yerde geçen “akıl, akletme, akıl işletme” terimleridir[4].

    Yan yana gelmesi günümüzde düşünülemeyen kuşku ve iman kavramları, kuşku temelli iman (tahkiki iman) şeklinde 500 yıl boyunca bir medeniyete yol açmış; sonrasında ise tekrar ayrışıp, akıl ve imanı donuk, kopuk, soyut kavramlar haline getirmiştir. Şimdilerde ise, tahkiki iman, DİB resmî sitesinde zaman zaman yer değiştirip gözlerden saklanarak, Müslümanların imanları korunmaya(!) çalışılmaktadır[5].

    Köklere dönüş!

    Mevcut “kuşku ve iman bir araya gelmezliği” paradigması sonunda doğan sorgulamama, itaat, biat, donmuşluk ve herkesin kendi ezberi içinde kutuplaşması, İslam’a altın çağ yaşatmış olan “kuşku ve iman etkileşiminin akıl yoluyla sağlanması” paradigmasına dönebildiği takdirde bugünkü durumdan çıkılıp sorgulama, hareket, gelişme ve barışıklık için bir imkân doğabilir.

    Bu yapılabilir mi, nasıl?

    Bugünün ortalama insanı büyük bir bilgi bombardımanı altında olduğu için, birisinin “kral çıplak” demesi hemen hiçbir etki yapmayabilir. Daha açıkçası artık o denli kalabalık ve o denli söylem yağmuru altındayız ve üstüne üstlük koşullanma[6] o denli derin bir hastalık haline geldi ki artık toplumu bir kül olarak ele almak mümkün görünmüyor.

    Buna göre yeni bir “ikna felsefesine” ihtiyaç var. Tohum uygulamaları[7] belki aranan yollardan “birisi” olabilir. “Kuşku ve imanın, akıl aracılığı ile öğrenme peşindeki sonsuz döngüsü” şeklinde tanımlanan paradigma toplum tarafından çeşitli şekillerde yorumlanıp mutasyonlar üretilmesine izin verilmeli; bunlardan yaşayabilenler toplumu dönüştürebilmelidir.

    Bu sürecin başarılı olması halinde gerek toplumumuz gerekse benzer durumdaki toplumlar için yeni bir güneş doğabilir; ama eğer doğmaz ise bu da akla aykırı bir sonuç sayılmamalıdır.

     

    18 Haziran 2018

     

    [1] Bkz. http://www.digitalnpq.org/archive/2004_fall/27_anees.html

    [2] Bkz. Serhat Aydoğan, “Hıristiyan ve İslam Toplumlarında Gelişim üzerine mezheplerin etkisi perspektifinde ‘İslam’ın Altın Çağı’nın ardındaki ‘sır’ın incelenmesi”, http://bit.ly/2GYqNXD

    [3] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-22O, (Kuşku ve inanç yanyana, olmaz öyle şey ya da olur mu acaba?)

    [4] Bkz. http://bit.ly/2tiWe9B

    [5] 2014 yılında DİB resmi web sitesinde http://www.diyanet.gov.tr/dijitalyayin/ilmihal_cilt_1.pdf Sah 71-72 adresinde iken, http://www.diyanet.gov.tr/UserFiles/DiniBilgiler/Akaid.pdf adresine, oradan da http://bit.ly/2fq8PSmadresine nakledilmiş. Haziran 18 2018 itibariyle yeri belli değildir. DİB’nın Iman’ı tahkik ’ten ayırma konusundaki bu çabası birçok sorunun kaynağını açıklar niteliktedir.

    [6] Bkz. https://tinaztitiz.com/4962/kosullanmama-hakki/

    [7] Bkz. http://bit.ly/2D6Uecp ve http://bit.ly/2FumYIw

  • İstanbul’daki piyano akortçuları, Fermi’nin sınav soruları ve sorun çözme!

    Başlıktaki üç benzemez ifadenin açıklanmasından önce bir kitap tanıtımı: Philip E. Tetlock ve Dan Gardner’in birlikte yazdıkları “Süper Tahminleme: Öngörü Sanat ve Bilimi”[1].

    Böyle bir kitap adı ilk bakışta pek az kimseyi ilgilendirir gibi görünebilir. Ama biraz düşününce, tahmin yapmanın, doğru tahmin yapmanın, hele hele süper tahmin denilebilecek kadar güç tahminleri yapabilmenin ilgilendirmediği hemen hiç kimse olmadığını kolayca çıkarabiliriz.

    Kim olursak olalım yaşamlarımızın her karesini dolduran tek ortak şey “sorun çözmek” denilebilir. Ev kadını, futbol takımı teknik direktörü, filanca kuruluşun CEO’su ya da bir politikacı, herkes her an kendi çapında bir sorunu çözmeye çalışıyor.

    Bu çabaların yine hemen hepsi, bazı varsayımlara onlar da tahminlere dayanıyor. Ev kadınının yemek pişirirkenki varsayımı pişirdiği yemeğin onu yiyecek olanların hoşlarına gideceği; bir önce hafta harika bir gol asisti yapan futbolcuyu ilk 11de sahaya süren direktörün varsayımı bu hafta da aynı performansı göstereceği varsayımı; emekliye ikramiye vaat eden politikacının varsayımı ise emeklilerin kendi partisine oy vereceği varsayımları yani tahminleridir.

    Bu kısa akıl yürütmeden çıkarılabilecek sonuç, sorun çözmek ile tahmin yapmak arasındaki sıkı bağlantıdır. Karl Popper’in ünlü “Tüm yaşam sorun çözmektir” sözünü biraz çevirip “Tüm yaşam tahmin yapmaktır” dense yeridir (hatta galiba biraz daha doğrudur).

    Biraz daha ileri gidelim!

    Tahminlerin sadece sorun çözme aracı değil, o sorunların ortaya çıkmasının da en önemli sebeplerinden birisi olduğu söylenebilir. Lütfen şahsen çeşitli zamanlarda ya da tam şu anda çözmeye uğraştığınız sorunların nedenlerini bir düşününüz. İçinde mutlaka en az bir yanlış tahmin vardır.

    Dünyanın başına iş açmış dertlere bakıldığında, mesela Irakta 1 milyona yakın insanın öldüğü özgürleştirme(!) savaşının nedeni “Saddam’ın kitle imha silahlarına sahip olduğu” yanlış tahmini (ya da o tahminin bahane olarak kullanımı) değil miydi?

    Kısacası, nerede bir hatalı tahmin varsa ardından mutlaka en az bir sorun ortaya çıkar. Tahminler ve sorun çözme arasındaki yakın akrabalık buradan çıkıyor.

    Fermi’nin sınav soruları!

    Enrico Fermi (İtalyan asıllı Amerikalı fizikçi) ders verdiği Maryland Üniversitesi mühendislik fakültesindeki bir sınavda sorduğu “bir dönem boyunca üniversite öğrencilerinin tüketmiş oldukları toplam pizzanın alanının tahmini” sorusu daha sonraları mühendislik müfredatına girmişti[2].

    Fermi’nin sorularından birisi de “Chicago kentindeki piyano akortçularının sayısı” idi ve hemen çoğu kimsenin “ne bileyim ben!” diyebileceği belirsizlikte bir sorudur. Ama bu problemi, tahmini -nispeten- daha kolay sorulara[3] bölerek gerçeğe epey yakın bir tahmin yapabilmiş

    Bunlar kimin işine yarar?

    Net yanıt, “herkesin işine yarar” olsa da, “en çok kimin işine yarar?” şeklinde tekrar sorulursa, doğru yapılmamış bir tahmin sonunda doğabilecek zarar en çok neredeyse orası ile ilgili insanların işine yarar denilebilir.

    Buna göre “akşam yemeğine ne pişirsem?” konusunda tahmin yapan bir kişinin yanılması ile “şirketimize kimi seçsek sorun stokumuzu en az zararla azaltır?” konusunda yanılacak şirket hissedarlarının uğrayacağı zarar tabii ki aynı değildir. Birincisinin karşılaşabileceği durum, “eline sağlık ama ben tokum, almayayım” iken, ikinci durumda “iflas masasına ne zaman başvursak” şeklinde olabilir.

    İstihbarat servisleri, politik tahminciler, ekonomik analiz yapanlar ve bütün bu kanallardan gelen bilgileri kullanarak ülke ya da şirket yönetenler, doğru tahmin konusunda birincil müşterilerdir.

    Burada işareti gereken en kritik nokta ise, “doğru tahmin” deyimindeki “doğru” nitelemesidir.

    Tahminin doğrusu nasıl olur?

    Tahminlemenin iki bileşeni istatistik ve sezgi olarak biliniyor. İstatistik yoluyla en doğru (yani en az yanlışla) tahmin yapabilmek, eldeki sorun’un daha elemanter sorulara bölünmesine, böylece birden fazla soru’nun aynı soru içinde bulunmayışına bağlı.

    İstanbul’da kaç piyano akortçusu bulunduğu, içinde en az 6 grup soru bulunduğuna hatta bunların da içinde de başka alt sorular bulunabileceğine göre doğru bir soru değildir. Ama alt sorular, istatistik tahmine daha uygundurlar.

    İkinci bileşen sezgi olup, yakın zamana kadar varlığı bile kuşkuluyken bugün deneysel yolla gösterilebilmiştir[4].

    İstatistik tahminin doğruluğu nasıl ki dar alana sıkıştırılmış sorular koşuluna bağlı ise, sezgisel tahminin doğruluğu da bir diğer koşula bağlıdır: Sezgilerin dayandığı bilgi tabanının zenginliğine.

    Bu ikinci koşul, sıkça karşılaştığımız derinden etkilendiğimiz kutuplaşma sorununu da anlamaya yol açıyor: Az bilgi ve kesin inanç sahibi olundukça düşüncelerinde gayet samimi olan birçok insan, tahminlerinin doğruluğundan o denli emin hale geliyorlar ki, benzer tahminlere dayalı tasavvurlara sahip olmayanları “öteki” olarak etiketliyor.

    Buna göre doğru tahmin, olabildiğince elemanter cevapları olabilecek yalın sorulara ayırmak ve zengin bir bilgi tabanından beslenen sezgileri de hesaba katmak yoluyla yapılabilir.

    Aksine, hoşa gidenlerin, doğru sandıklarımızın, en kötüsü de işimize gelenlerin paketlenip başkalarını ikna amacıyla kullanımı tahmin değil falcılıktır.

    Sorun Çözme Kabiliyeti (veya kapasitesi) düşük olduğu için sürekli artan ve altında ezilmekte olduğumuz sorun stokunu küçültme yolunda güçlü araçlardan birisi de hem sanat hem bilim sayılabilecek olan tahminleme aracıdır. Bu aracı doğru kullanmaya yönelmek, stoku küçültmek için sağlam adımlardan birisi sayılmalıdır.

    3 Mayıs 2018

    [1] Tetelock, E.D and Gardner, D., Superforecasting: The Art and Science of Prediction, 2015, NewYork

    [2] Vefa Lisesi matematik öğretmenlerinden rahmetli İhsan Irk’ın (salla İhsan) geometri sınavında -her öğrenciye ayrı sorduğu- sorulardan bana düşen soru benzer nitelikteydi: “Bir masa satın almak isteyen kişi, birbirine yakın fiyatlı iki masadan 3 ayaklı olanı mı 4 ayaklı olanı seçmelidir ve niçin?” Belki o da imkan bulsaydı bir başka Fermi olabilirdi. Bu vesileyle nur içinde yatsın.

    [3] Sorduğu sorular: (1) Kentin nüfusu nedir? (2) İnsanların yüzde kaçında piyano olabilir? (3) Başka piyano bulunduran kurumlar kaç tane olabilir? (4) Bir piyano ne kadar zamanda bir akort edilir? (5) Bir akordun süresi ne kadar olabilir? (6) Bir akortçu ortalama ne kadar çalışır? Sorularına verilen olsa olsa türü tahminlere göre bulduğu 62.5 akortçu’nun gerçeğe ne kadar uyduğunu sarı telefon sayfalarından kontrol etmiş ve 63 rakamına ulaşmış. (Fakat çoğu ismin mükerrer olduğunu, dolayısıyla tahminin gerçekten farklı olduğunu da not etmiş). Bu satırlar dipnot1’deki kitaptan alınmıştır.

    [4] Avustralya New South Wales Üniversitesi’nden Ass.Prof. Joel Pearson ve 20 öğrencisinin yaptığı bir deney için bkz. http://bit.ly/2H3cRvT.

  • Din ve Bilim

    İnsanlık tarihinin en başında, bugünkü anlamda ne dinler ne de bilim olduğuna ilişkin bir kanıt var. Var olduğu tahmin edilebilecek tek şey korkular ve belki bazı sezgisel sorulara yine sezgisel cevapsılar olabilir.

    Zaman içinde, toplu yaşam formları oluştukça, topluluklar içindeki kişilerin zekâ dağılımlarına göre çeşitli açıklamalar ortaya çıktığı ve giderek daha tatminkar cevap verebilenlerin belirginleştiği tahmin edilebilir.

    Bu açıklamaların sahipleri o günlerin büyücüleriydi. Bunlar sadece cevap üretmiyor, bazı çözümler de -kurban veya meyve ikramı gibi- uyguluyor olabilirler.

    Zaman ilerledikçe, topluluklar içinde büyücü pozisyonları için rekabet başlamış olmalı. Mevcut büyücüyü gözden düşürmek için çeşitli yöntemler bulunduğu düşünülebilir. Bu yöntemler bir süre -mesela birkaç bin yıl- vaziyeti idare ettiyse de giderek uzmanlaşan büyücüler büyük ölçüde sezgi, biraz -o zamanki- istatistik, biraz da risk alarak daha tutarlı tahmin ve çözümler üretmeye başlamış olmalılar. Bunlara i̇lk bilimciler denilebilir.

    Sürecin buralarda çatallaştığını, bazı büyücüleri bu tahmin işinde -mutasyon olgusunun da yardımıyla- yanlışlama’nın i̇lk öncülleri yoluyla diğer büyücüleri saf dışı etmeyi keşfettiklerini; diğerlerinin ise alıştıkları sezgisel yollarla rakip büyücüleri alt etmeye çalıştıklarını tahmin edebiliriz. Bu noktada akıl kullanımı sınırlı da olsa devreye girerek bilimin evrimsel gelişimine bir avantaj sağlıyor.

    Her iki kesimin başlıca tahmin aracı sezgi olsa da, giderek belirginleşen -i̇ki renk ipliğin birbirine dolanıp tek iplik oluşturması gibi- sezgi ve akıl’ın “bir” olmadığı, ama varlıklarını sürdürerek bir “bütün” oluşturduğu düşünülebilir. Bunlar sezgi (çok ağırlıklı) ve akıl (az ağırlıklı) tahmin süreçleridir.

    Bu süreç boyunca kuvvetli bir olasılık, i̇ki süreç arasındaki -rekabet nedeniyle- güçlü bir etkileşimin varlığıdır. Nitekim binlerce yıl sonra bugün de bu olgu akıl-sezgi etkileşimi olarak devam ediyor ve koparılmadığı takdirde insanoğluna bilim ve teknolojideki gelişmeleri sunuyor (http://wp.me/p2t6mi-Zu). Bu bütünlüğü koparanlar ise birbirlerinin gözlerini oyarak egolarını daha da şişirmeye, haklılıklarını ispat etmeye ya da çıkarlarını sürdürmeye çalışıyorlar. İşte bilim ve din arasındaki temelden bağlantı buradan, yani her iki sürecin de amacının “sorulara cevap ve o cevaplara dayalı çözüm üretmek oluşundan” gelse gerekir.

    Yine kısa ve sağlam bir adım olarak, bu etkileşimli akıl-sezgi sürecine paralel olarak ikinci bir patika oluştuğu, özellikle sezgi’nin kanıt gösterme zorunluğunun olmayışının yarattığı avantajı kullanan ve bundan ticari, siyasi hatta akademik çıkar üretenlerin -ki bugün de bol miktarda var-, bol miktarda sahte sezgilere dayalı sahte dinler ve sahte bilimler ürettiği söylenebilir.

    Fakat şu dikkatten uzak tutulmamalı: Her iki süreç boyunca, ana amaç sorulara cevap aramak olsa da, bu süreç sorumlularının sahip oldukları ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen (gibi bilim insanları – pseudo scientists) ve (gibi din insanları – pseudo clergy) ortaya çıkacak, hatta Machiavelli’nin nasihatı doğrultusunda gerçeklerini de aşacaklardır.

    Sahte din ve bilimlerin son derece somut çıkar sağlama vaatlerinin yanısıra, evren ile ilgili sorulara cevap arayan sezgi ve de akıl yandaşlarının oluşturdukları din ve bilim topluluklarının hiç de özenilecek bir şey vaat etmedikleri, vaat bir yana, “seküler veya dini iyi ahlak” ilkeleri nedeniyle yaşamı güçleştirdikleri de bir gerçektir.

    Buraya kadarki akıl yürütmede büyük boşluk yoksa ve de sahte bilim ve sahte din mensupları tartışma dışı bırakılırsa (ve bu bağlamda ne yapılması gerektiği ayrıca ele alınmak suretiyle), bilim ve dinin çıkış noktasının aynı olduğu ve gelişim süreçleri boyunca daima sorulara cevaplar aradıkları; bir yandan da süreçlerin ayrı ayrı örgütlendiği, bu örgütlerin sahtelerinin de gerçekleri ile çatışma halinde olduğu, kimi toplumlarda ve kimi zamanlar sahtelerinin daha baskın roller oynadığı söylenebilir.

    Sahte din ve bilimin kendilerini “tek amacı sorulara yanıt aramak” olanlardan ayırt edilmemesi için gereken her türlü sahtekarlığa -pek başarılı biçimde- başvurduklarını tahmin etmek güç değildir. Böylece geniş halk kitleleri nezdinde iki ayrı din ya da iki ayrı bilim değil, sadece din ve bilim gibi, içlerinde tutarsızlıklar içeren algılar ve de kurumlar ortaya çıkmış görünüyor. Din kurumunun, ayrı bir bilim kurumuna ihtiyaç olmadığını göstermek istercesine “ilim” adında bir disiplini de icat etiğine işaret edilmelidir.

    Bu kargaşadan çıkarılabilecek bir diğer sonuç da, sorulara cevap arayan bilimin aracı akıl ile benzer amaca sahip din’in aracı sezgi’nin başlangıçtan beri sürdürdüğü etkileşimin hala -ve daha da kuvvetle- var olduğudur. Gerek bilim gerekse dinin çağlar boyunca zaman zaman ve yer yer sahte, kötü niyetli uygulamalarına bakarak, akıl ve sezgi iplikçiklerinin bütünlüğünü koparmaya yönelik tek yanlı bakışların, özümüzü oluşturan bilinmeyen karşısındaki korkusoru – merak – kuşku – inanç döngüsünü görmezden gelmeye neden olmamalı.

    Kuşku ve inanç yanyana, olmaz öyle şey ya da olur mu acaba?

    Aradan geçen -şimdilik- 12,000 yıl sonunda insan toplulukları bilim ve din açısından büyük ölçüde kamplaşmış durumdalar. Kimi toplumlar -bizim gibi- bu konuda daha becerikli(!). A.B.D.’nin en yüksek nişanı olarak bilinen başkanlık Özgürlük Madalyası sahibi yazar Eric Hoffer “Kesin İnançlılar” kitabını muhtemelen Türkiye seyahatinden sonra kaleme almıştır.

    Toplumumuz hem din hem bilim yandaşlarının bir bölümlerince, “İslam dininin, ayrı bir bilime gerek bırakmayacak kadar mufassal olduğu” ve “Din’in gereksiz bir kurum olduğu, ama yine de ilgi duyanlara tahammül edilmesinin demokrasinin bir gereği olduğu” konusunda en küçük bir kuşkuya yer bırakmayacak kadar kesin inançlıdır.

    Korku – soru – merak – kuşku dörtlüsü aralarındaki ilişki gerek ilk insan gerekse günümüz insanı açısından oldukça belirlidir; çeşitli durumlar karşısındaki duygularımızın bu sıralamaya uydukları test edilebilir. Şablon bu olsa da dörtlünün her öğesinin herkeste aynı düzeyde olmayacağı, kalıtsal ve kültürel farklar nedeniyle bunların değişik düzeylerde olabileceği; bunun da farklı kişilikler oluşturacağı tahmin edilebilir.

    Kabullenilmesi o kadar kolay olmayan ise bu dörtlüye eklenecek beşinci öğe, “inanç” açısından olup özellikle de kuşku ile inancın asla bir araya gelemeyeceği düşünülebilir.

    İslam’ın “tahkiki iman[1]” ilkesi, iman’ın (inancın en üst derecesi) şüphe ve itirazlara karşı korunabilmesi için tahkik (=sorgulama yoluyla doğrulama) gerektiğini ileri sürüyor.

    Tam bu noktada kritik bir soru şu olabilir: Şüphe’nin (kuşku) ortadan kalkacağı bir nokta var mıdır yoksa bu döngüsel bir süreç midir? Yani, doğru olduğundan hiç kuşku duyulmayıp “iman” edilen bir denge durumunda, ister bir başkası aracılığıyla ister kişinin kendince, durup dururken ya da yeni edindiği bir bilgi nedeniyle yeniden kuşku doğması kaçınılmaz olduğuna göre mevcut “iman dengesi” sakatlanmış olur ve bu kuşkunun ortadan kaldırılması Müslüman’a görev olarak verildiğine göre, bu süreç döngüsel olmak zorundadır; yani, imanın sağlam tutulması için, bilgi çerçevesinin genişlemesinden sakınarak (cehalete sığınarak) imanı korumak değil, bilgi’nin yani kuşku uyarıcısının peşinde koşup, sürekli olarak kuşkuyu (ve böylece imanı) sağlam tutmak gerekecektir.

    Bu nereye kadar gider?

    Bu döngü spiral biçimde işleyeceğine göre;

    -> Bir nedenle doğabilecek kuşku > imanın zedelenmesinden duyulan korku > soru > merak > bilgi> iman’ın yeni dengesi > başa dön ->

    döngüsünün sonsuzda sonlanacağı nokta, giderek bu altı öğenin üst üste geldiği, her bildiğinin son nokta (tek doğru) olmadığı, yeni bir bilginin mutlaka var olacağı, bunun yarattığı büyük merak ve bu döngünün kopmasından duyulan korkunun birleşik olduğu bir nokta olabilir.

    Peki tutarsızlıklar ne olacak?

    Tüm din kitapları içinde çevirilerin, kültürel uyumlandırma (içtihat) eksiklerinin bozucu etkileri kuşkusuz olmuştur. Bunlar örnek gösterilerek akıl-sezgi bütünlüğünün anlamsızlığı ileri sürülebilir. Ama şu anahtar soru sorulabildiğinde, başka bir resim ortaya çıkar: Sahte sezgi ve sahte akıl tarafından kirletilmemiş ve insanlığın (ve tüm varlıkların) mutluluğuna yarayabilecek kimi ortak kurucu ilkeler var ise, bunları bırakıp ayrıntılarda taraf olmak, o sahte kesimlere hizmetten başka bir işe yarar mı?

    Toplumumuz, bu hastalığı derinden yaşıyor. Seküler kesim de dindarlar da “ortak iyi”lerini belirlemeye ihtiyaç duymadıkları gibi, her iki kesimin de “ortak iyi”lerinin bir “ortak ortak iyi” oluşturduğunu ya fark etmiyor ya da fark ediyor ama sürüklenmekten de kendilerini kurtaramıyorlar.

    İyi de bilim bu kadar ilerledi, hala niçin dine gerek var ya da var mı?

    Bu konuda öncelikli soru din’e gerek olup olmadığı değil, “gerek vardır ya da yoktur” gibi bir yanıtın bir işe yarayıp yaramayacağıdır. Din’in sosyolojik bir gerçeklik olduğu konusunda tartışma olmadığına göre, olsa olsa “bilim’in hızlı gelişmeleri karşısında din hala niçin var?” şeklinde bir soru olabilir ve bu soru hala çok sayıda kişi tarafından da sorulmaktadır.

    Muhtemelen şöylesi yanıtları olabilir:

    • Bilimin bir konuda açıklama getirmesi öncesinde din tarafından o konuda yapılan açıklamanın, bilim açıklama getirdikten sonra da alışkanlık nedeniyle terkedil(e)meyişi,
    • Din’in bir konudaki açıklamasının, derhal başka alanlardaki soruların cevaplanmasına da yol göstermesi ve böylece tek konudaki alışkanlık yerine birçok alanda alışkanlıkların oluşması; bunun ise henüz cevabı bilinmeyen sorulara da cevapların yine -alışık olunan- alan içinde aranması; bunun giderek bir kimlik oluşturması ve kimliğin korunması gibi giderek kendini güçlendiren bir duyguyu beraberinde getirmesi,
    • “Yaratıcı” kavramının eksiksiz / kesintisiz açıklamalar yapmaya yeterli güçte bir mantık operatörü olması; bilimin ise bilinmezlerin ancak bir bölümünü açıklayabilmesi,
    • Bilimin, bazı konulardaki açıklamalarının yol açtığı itiraz noktalarının varlığı (irreducible complexity[2] gibi),
    • Bilimsel yaklaşımın temelini oluşturan “yanlışlanabilirlik[3]” ilkesini tam kavramamış kişilerin, “bilimin her şeyi açıklayabildiği” şeklindeki iddialarının bilimi gözden düşürücülüğü,
    • Bilim alanına girmeyen öte Dünya gibi kavramlara dinin açıklamalarının oluşu ve bunların çekiciliği,
    • Herkesin bir ölçüde deneyimleyebildiği “sezgi”nin din lehine yarattığı, ama gerçekte yersiz olan genelleme,
    • Dinin açıklamalarının herkesçe tekrarlanabilirken, bilimin çekiciliğinin herkesçe kolayca deneyimlenemeyişi,
    • Dinin kimi ilkelerinin bilimle örtüşmesi[4] ve nihayet
    • Din kurumu adına ileri sürülebilecek her iddianın tahkiki iman ilkesi uyarınca doğrulanamayışı halinde imanın ancak “taklit” olacağının yaygınlıkla bilinmeyişi nedeniyle her konuda doğrulanmamış çok sayıda uydurma bilginin “Allah emri” şeklinde lanse edilerek, böylece üretilen sahte dinlerin yaygınlaştırılması; bunların çoğunun ticari, siyasi vd. amaçlarla gerçek dindarları baskılaması.

    Bu durumdan koruyabilecek kalkan tahkiki iman ilkesi iken, ilgili resmi kurumun (D.İ.B.) web sitelerinde dahi bu ilkenin zaman zaman yerinin değiştirilmesinin uyandırdığı “kurum da bilinmesinden yana değil; gerçek imana değil taklit imana dayalı olsa da dindar görünümlü olmak önemli” anlayışı.

    Ne yapalım?

    Gerek bozulma gerek düzelme süreçleri, birer çığ etkisi[5] oluşturmak eğiliminde. Şimdi mesele doğrularımızı bir süreliğine de olsa askıya alıp, buradan çıkışın yollarında yardımlaşmak.

    Din ve bilimin, yukarda ancak bir kısmına değinilen etkiler altında yaşamımızda olması gereken yerlerin dışına sürüklendiğini söyleyebiliriz. Bu sorun din ya da bilimi kutsamak ya da nefret etmekle çözülemeyeceğine göre, her iki alandan da gelebilecek iddialara “her türlü inancımızın sorgulanıp doğrulanmaya çalışılması” yani tahkiki iman ve yanlışlanabilirlik operatörlerine başvurulması ile cevap vermek iyi bir çözüm olabilir. (Bu arada bu iki operatörün de ne işe yaradığına daha dikkatle eğilinmesi önerilir).

    Böylece, gerek din adına gerek bilim adına ileri sürülecek (….dir) ifadelerine meşrebimize göre kredi vermeyip, akıl ve sezginin bütünlüğünden yararlanmaya bakalım. Çünkü biz burada dövüşürken, atlılar Üsküdar’ı geçmekteler.

    24 Şubat 2018

     

     

    [1] “Delillere dayalı olmaksızın sadece çevrenin telkini ile meydana gelen ve âdeta kişinin İslâm toplumunda doğup büyümüş olmasının tabii sonucu olarak gözüken imana taklidî iman denilir. Ehl-i sünnet bilginlerinin çoğuna göre bu tür iman geçerli olmakla beraber, kişi imanı aklî ve dinî delillerle güçlendirmediğinden dolayı sorumludur. Taklidî iman, inkârcı ve sapık kimselerin ileri süreceği itirazlarla sarsıntıya uğrayabilir. Bunun için imanı, dinî ve aklî delillerle güçlendirmek gerekir. Çünkü deliller, ileri sürülecek şüphe ve itirazlara karşı imanı korur. Delillere, bilgiye, araştırma ve kavramaya dayalı imana ise tahkiki iman denir. Aslolan her Müslümanın tahkîkî imana sahip olması, neye, niçin ve nasıl inandığının bilincini taşımasıdır”, http://bit.ly/2fq8PSmSah. 71-72

    [2] Bkz. http://bit.ly/2GIHYw5

    [3] Bkz. http://bit.ly/2HHTt8k

    [4] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-1Y2

    [5] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-Ok

  • “Yargıların askıya alınması” ve “düşünme” üzerine

    Düşünme yerli ve yabancı birkaç kaynakta şöyle tanımlanıyor:

    • Bir şey hakkında muhakeme yürütme süreci
    • Bir yargıya varmak ereğiyle bilgileri incelemek, karşılaştırmak ve aradaki bağlantılardan yararlanarak düşünce üretmek, zihinsel yetiler oluşturmak
    • Aklından geçirmek, göz önüne getirmek

    Bu tanımlarda -ve buraya alınmayan birçoğunda- ortak nokta, beynin akıl adı verilen “nöronlar arasında bağlantı arama ve/ya kurma” yetisinin özgürce hayal kurmak ve/ya bir amaca yönelik olarak kullanımıdır.

    Diğer ortak nokta, bu sürecin mutlaka birbirine ve / veya / ise / değil / dir / eğer gibi mantık operatörleri ile ya da birbirinin neden veya sonucu olacak şekilde bağlı olma zorunluğu olmasıdır.

    Damdaki kemancı’nın “eğer zengin olsa idim” düşüncesi böylesine özgür bir düşünce iken, “eğer çevre şartları normal ise su yüz derecede kaynar” cümlesini oluşturan ve her biri tanımı belirli öğeler ise, birbirine mantık operatörleriyle bağlı başka bir düşüncedir.

    Buna göre “hâkim bey düşünsenize bu durumda rüşvet vermeyip de ne yapacaktım?” cümlesindeki düşünme’nin yanlış olduğunu değil, ancak yasalara göre suç olduğu söylenebilir. Bu nedenle düşünme sürecinin başına, onun niteliğini belirten bir sıfat eklenmesi adet olmuştur. Yaratıcı düşünme, rasyonel veya irrasyonel düşünme, ahlak normlarına uygun düşünme, şeytani düşünme, abuk-subuk düşünme vd. daha belirli tanımlar sayılabilir.

    İşaret edilebilecek ikinci nokta, her “düşünme” eyleminin, şu altı öğe ile sınırlı bir alan içinde gerçekleştiğidir:

    (1) Kavram dağarcığı,

    (2) Belleğindeki ve erişimindeki bilgiler,

    (3) Başkaları ile etkileşimler[1],

    (4) Ön yargıları,

    (5) Çevre koşullarının empoze ettikleri[2] ve

    (6) Bu beş öğeyi işleyebilme konusundaki yetisi[3].

    Yukarıda sayılan çeşitli düşünme türlerinin her birisindeki düşünme verili olarak kutsanması gereken bir eylem değildir. Değerli olan düşünme, kişinin düşünebildiği çerçeveyi genişleterek, daha önceden sahip olmadığı bir “buluş” ile sonlanan düşünme olup, buradaki buluş, kişinin mevcut bilgileri ile bağ kurabilme -ki buna akletme[4] deniliyor- sonucudur.

    Düşünme sürecini denetleyen bu öğeleri askıya almaksızın bir buluş üretilemeyeceği net olarak görülüyor. Toplumumuzun, buluşçuluk konusundaki geleneksel zafiyetine[5], akıl kullanma ya da düşünme konusundaki zafiyeti; ona da askıya alma konusundaki çekingenliği açısından bakmak gerekir.

    Bu tür düşünme süreçleri en sonunda kişinin evren tasavvuru denilebilecek bir noktada durmak zorundadır. Bu nokta bir süre, yeni bir düşünme yoluyla değişebilmeye açık bir inanç olarak kalabilir. Örneğin düşen bir cismin, yerçekimi adı verilen bir nedenle düştüğüne “inanılır”; eğer bu inanç değiştirilmeye kapanmaz ise bir süre sonra daha akla yakın başka bir bilgiyle değiştirilip, yeniden değişene kadar yeni inanç olarak benimsenir.

    Düşünme süreci bedendeki enerji bilançosu açısından en önde gelen süreç olup, toplam enerjinin %20 kadarlık bir bölümünü kullanmaktadır[6]. Gerek bu nedenle gerek düşünce çerçevesinin sınırlarını genişletme çabası yeni belirsizlikler getireceği ve onların aşılması için de yukarda sayılan altı öğede değişiklik yapma ihtiyacı nedeniyle ve nihayet doğan belirsizliklerin yaratacağı korkular nedeniyle düşünceler değişime kapatılabilir ve giderek değişime dirençli inançlar oluşabilir.

    Bu süreç dini bağlamdaki inançlar için de geçerli olup, inancın nihai derecesi denilebilecek olan “iman” için dahi İslami öğretideki “tahkîkî iman” (doğrulamaya dayanan iman) kavramı geçerlidir[7].

    Kimi yorumcular “iman”ın, sürekli gelişen bir süreç olmayıp, doğrulamalar sonunda birden sıçranan bir bilinç durumu olduğunu ileri sürseler de, şu cümle iman’ın gelişime açık karakterini göstermeye yeterlidir: “Aslolan her Müslümanın tahkîkî imana sahip olması, neye, niçin ve nasıl inandığının bilincini taşımasıdır[8]”.

    İman’ın bireysel karakteri, bunun “bir başkasının imanını tahkik etme” anlamı taşımayacağı, ancak ve yalnız kişinin kendi imanını sorgulama yoluyla doğrulaması ve giderek onu zayıflatmış olabilecek öğelerden arındırma çabası olması gerektiğini gösteriyor.

    Bu yazının konusunu oluşturan “askıya alabilme” becerisi düşünme çerçevesinin genişletilmesi için en önemli araçtır denilebilir. Düşüncelerinin -ki nihai durumda inançlarının- doğruluğundan emin bir kişi için bilim de din de donmuş birer kalıptan başka bir şey değildir.

    Bunun sürekli bir arayış içinde olmak anlamına geldiği açıktır. Fakat bu durumda, düşünme sürecinin altı öğesinin her biri içindeki çok sayıdaki element de kesinlikten uzak olacağına göre kaotik bir durum doğmaz mı? Eğer her şey değişebilirse neye dayanarak yeni düşünceler üretilebilecektir?

    İşte bu nedenle, altı düşünme öğesinin her biri için “daha az değişeceğine inanılan” birer omurga oluşturulmalı, diğerleri o omurgalar içine yerleştirilmelidir. Kuşkusuz omurgalar da değişime açık olmalıdır; ama her an için yine de elde “sabit duran bir omurgalar sistemi” mevcut olacaktır. Bu omurgalara “temel ilkeler”, “kurucu ilkeler” ya da “maksimler” denilebilir. Çeşitli alanlardaki maksimler için yapılan bir araştırmaya verilen cevaplar http://bit.ly/2BlLpGa adresinde -hiç dokunulmadan- verilmiştir.

    Sonuç: Bir toplumun sorun çözme kabiliyeti, beka (varlığını sürdürebilme) kabiliyeti ile neredeyse eş anlamlı sayılacağına; bu ise doğrudan doğruya o toplumu oluşturan bireylerin düşünsel kapasitelerine bağlı olduğuna göre, başta eğitim olmak üzere çeşitli alanlar için önemli bir yol göstericinin “düşünme becerilerinin geliştirilmesi” olduğu görülüyor.

    Bu yol göstericinin aksi de işe yararlıdır: Bir ülkeyi yok etmek için, onların düşünsel becerilerini azaltacak önlemler (ezber, sorgulamama, değişmez öğretilerle beyinleri doldurma vb) uygulamak, o ülkeyi işgal etmekten daha düşük maliyetlidir.

    Gerektiğinde askıya alınamayan ya da istemli unutulamayan[9] bilgi yararsız bir yüktür; yaratıcılığın, yeni öğrenmelerin ve en önemlisi muhakemenin önündeki aşılmaz engeldir. Bilgiçlik, bağnazlık ve köktenciliğin başlıca yapı taşı bu tür bilgidir.

    19 Aralık 2017

    [1] Kişinin başkalarıyla etkileşimi yoluyla elde ettikleri, “erişimindeki bilgiler” başta olmak üzere diğer öğeleri de etkilemektedir.

    [2] Örneğin, bir işte çalışan ve yaşamı için gereken ücreti kazandığı iş koşullarının dikte ettiği kimi zorunluklar, kişinin düşünce sınırlarını ister istemez etkilemektedir.

    [3] Bu yetiye zeka (intelligence) adı verilmekte olup ½’sinin genetik, ½’sinin çevrel faktörler olduğu biliniyor. Bkz. https://ghr.nlm.nih.gov/primer/traits/intelligence

    [4] Düşünme sürecini mümkün kılan yetiye akıl veya zihin (mind) adı verilmektedir. Zeka ve akıl arasında ortak yetiler olsa da akıl daha üstün yetiler (muhakeme, problem çözme vb) için kullanılıyor. https://en.wikipedia.org/wiki/Reason

    [5] Bkz. https://tinaztitiz.com/3634/biz-nicin-icat-yapamiyoruz/, https://tinaztitiz.com/wp-content/uploads/2012/05/total_history-1.pdf

    [6] Bkz. https://popsci.com.tr/cok-dusunmek-insani-yorar-mi/

    [7] Bkz. Tahkiki iman, https://goo.gl/wyu1Yq

    [8] a.g.e. (6)

    [9] Unlearning, geçerliği kalmamış bir bilginin istemli olarak unutulması