Uncategorized

Toplum sorunlarını anlamaya, çözümler üretmeye hattâ bu çözümleri uygulamayı düşünenlerin sıkça yakındıkları bir konu, icra gücüne sahip olmayışlarıdır. Açıkça vurgulanmasa da bu şikâyetlerin dayandığı bir varsayım, “icra gücü ya vardır ya yoktur; hükümet sistemi icra yetkisini bütünüyle elinde bulundurur”. Yani ya siyah (var) ya da beyaz (yok)!

Hemen tüm siyah-beyaz skalasında ifade edilegelen kavramlarda olduğu gibi icra gücü de gri renktedir. Siyaha ya da beyaza yakın çeşitli gri tonlar içeren bir palet.

Bir muhtar, yetkili olduğu mahalleye taşınan bir kişiye “ikametgâh belgesi” verirken, doğrudan -beyaza kaçan grilikte- bir icra gücü kullanır. O mahalledeki bir arsaya kat izni veren belediye başkanı ise biraz koyuca gri renkli yine bir icra gücü kullanmaktadır. Böyle ilerleyerek filânca ülkeye savaş ilânı da TBMM’nin kullandığı siyah renkli bir icra gücüdür.

Siyah-beyaz paletine böyle bakıldığında hükümet ve TBMM’nin kullanabildiği salt siyah icra güçlerinin dışında ve -çeşitli tonlarda- geniş bir gri icra alanı mevcuttur.

Buna göre, icra gücü eksikliğinden yakınanlar eğer bir yerlere savaş ilânı gibi niyetleri yoksa, kendileriyle benzer siyasi görüşlere sahip Gri İcra Gücü (GİG) sahiplerine erişimi deneyebilirler.

Bu deneme imkânının büyük bir rahatlama yaratamayacağını hemen belirtmekte yarar var. Fakat önemli bir kapı açtığı da kesindir. Çünkü, icra gücünü S-B ölçeğinde değerlendirmeye alışmış insanımız, ortaya çıkan GİG alanındaki lâbirent benzeri yapının yaratabileceği güçlükleri baştan tahmin edemeyebilir. Buna inanmayanlar, oturdukları ilçenin meselâ belediye başkanına erişmeye  (hattâ doğrudan şahsına erişebilecek bir ePosta yollamaya) “kalkışarak” sonuçlarını bizzat deneyimleyebilirler.

GİG’e erişim

Bir sorunun çözümü bağlamında öneri iletmek ya da bir uyarıda bulunmak amacıyla GİG sahibi bir kişiye erişebilmedeki güçlükleri aşabilmek için öncelikle o güçlüklerin niçin doğduğunu anlamak gerekir. Bu metnin yazarı ve onun tanıdıklarının bu konudaki deneyimlerine göre, erişim güçlüklerinin bir nedeni GİG sahibinin zaman bütçesinin kısıtlı oluşudur. Yüzlerce kişinin çeşitli niyetlerle -ki bazılarının mevzuat dışı olma ihtimali yüksektir- zaman talebi baskısı ciddi ve makûl bir kısıttır.

Erişimi güçleştiren esas neden ise farklıdır. OECD’nin ‘80li yıllarda yerel yöneticiler için hazırladığı ve her biri ayrı uzmanlık alanı olan yönetim kitapçıklarının önsöz bölümündeki bir ifade, söz konusu “esas neden”i açıklıyor. Cümle aşağı yukarı şöyleydi: “Seçimle iş başına gelen yöneticiler, seçildikleri günün ertesinde, o görev için sahip olmaları gereken tüm niteliklere Tanrı tarafından sahip kılınırlarsa da biz bu otomatik sürece yardımcı olmak için bu yayın dizisini hazırladık.”

Kısaca “bize akıl mı öğreteceksin?” anlamındaki bu engelin aşılması için yer, zaman ve zemin koşulları dikkate alınarak önlemler geliştirilmesi gerektiği açıktır.

Buraya kadar değinilen GİG sahipleri herkesin aşina olduğu resmî icra gücü basamaklandırmasına göredir. Bir de gayrıresmî hiyerarşi vardır ki hem labirentleri daha az hem de etkililiği daha yüksektir. Ama tek sakıncası işlerliği garantili olmayışı, bu kanaldan haberdar olan herkesin kullanabilir olmayışıdır.

Dilimize bir deyim olarak sıkıca yerleşmiş etkili sorun çözme araçlarından birisi olan “adamını bulmak” (ya da bulamıyor iseniz “madam’ını bulmak”) işte bu kanalın dilimizdeki adıdır ve bir çeşit “yaşam becerisi kit’i (survival kit)” kadar olmazsa olmazdır.

Bu yüksek etkili çözüm aracı olan kişiler nadirdir ve bir özellikleri nedeniyle tüm kapıları açabilirler. O özellik, ilişkide bulunduğu kişilerde -fikir satmaya çalışan kişilerin aksine-  en küçük bir rekabet duygusu yaratmayışları, aksine neredeyse hücresel bir çekim (afinite) denilebilecek kadar karşılarındakilere yakın hissettirmeleridir. Aslında sessiz olarak “siz kim olmamı istiyorsanız ben oyum” mesajı yayan bu tür kişiler tüm büyük örgütlerin (holdingler, devlet kurumları vbg) ihtiyacı olan kişilerdir. 

Böylece aşılması mümkün olabilecek engellerden sonra, satılmak istenilen çözüm ipuçlarının son olarak da “biz onu zaten biliyoruz” ve/ya “bu koşullarda mümkün değil” engelleri üzerinden aşırılmasıyla mutlu sona erişilmesi ihtimali doğmuş olacaktır.

19 Aralık 2025 (Rev1, 21.12.25)

TV spor kanallarını izleyenler başlıkta anlatılan  ve fotoğrafta görülen sahneleri hemen hatırlayacaklardır.

Amacım, bu spor dalındaki ters eğimli duvar ve tırmanıcıyı, Türkiye’nin içinde bulunduğu kriz ortamı ve buna çözüm arayanları benzeştirerek kimi çıkarımlar yapmak.

TV de izlerken dahi insanın avuçlarını terleten, ama yine de güvenlik halatı nedeniyle tırmanıcının yaşamsal tehlikede olmadığını bilme rahatlığı maalesef benzetmenin tek uymayan yanı. Bugüne kadar resmi tırmanma yarışlarında yaralanma veya ölüm olmuş mudur bilemem ama, Türkiye sorunlarına çözüm arayanlar için  -eğer bulunamaz ise- aynı rahatlık olamayabilir.

Benzetmede normal değil de ters eğimli duvar seçilmesi anlatıya heyecan katmak için değil, gerçek durumun içerdiği “açmaz” (birbirine zıt çözümler) kilidi ile benzerliği anlatmak içindir.  Tırmanıcı (çözüm arayışçılar), içinde bulunduğu durumdan yine dengede olabileceği bir duruma ve böyle devam ederek en tepelere kadar gidebilir. Ama ne yazık ki içinde bulunduğu durum ile yenisinin, düşme riski yaratmadan eklenmesi gerekir ki işte bu mümkün değildir. Ters eğim ve yerçekimi ikilisi küçük bir geçiş anının dahi kullanıp tırmanıcıyı alaşağı eder.

Duvarın fazladan güçlükleri varsa (aynen Türkiye sorunları gibi) bu defa iki veya daha fazla tırmanıcının (çözüm girişimcileri) bir takım halinde tırmanmalarını gerektirir ki, bunun  birbirlerine yardım amacını taşıdığı bellidir. Bu yardım bazen akıl vererek, bazen güvenliğini sağlayarak olabilir.

Türkiye sorunlarının çözüm girişimlerinde,  -örneklerini yıllardır gördüğümüz gibi- krizin çeşitli yüzünü oluşturan sorunlar tek tek çözülebilir ama aynı anda çözülmeye kalkınca birbirine zıt çözümler nedeniyle kriz daha da derinleşir. Ve derinleştikçe “değer transferi” peşinde olan iç ve dış aktörler, tırmanma duvarının eğimini biraz daha (ters yönde) artırırlar.

Bu uzunca benzetme, tırmanıcılardan beklenen birkaç olmazsa olmaz özelliği hatırlatmak içindi:

Yaşamlarımız genellikle düz yollarda yürüyerek, zaman zaman da normal (ters olmayan) eğimli duvarlara çıkarak (merdiven ve asansör kullanarak) geçiyor. Buna alışkınız. Fakat bu defa durum farklı, alışık olduğumuz yöntemle çıkılamıyor. Merdiven vs de yok. Ayrıca ters eğimli duvar deneyimimiz de yok. O halde bu durumda tırmanıcılardan bazı ek özellikler beklemek gibi bir zorunluk doğuyor:

1. Tırmanıcıların idareli kullanmaları gereken kaynakların başında “zaman” öğesi geliyor. Tutundukları yerde güç kullanarak durdukları için zaman yeni bir anlam kazanıyor. Buna “değerli zaman” denilebilir. Değerli Zaman’ın -hem kendi hem de paydaş tırmanıcı için- ayırt edici iki özelliği:
   1. Amaç birlikte veya tek olarak hedefe erişmektir. Ya kendi ya paydaşı ya da ikisi birlikte hedefe varmalıdır. Bu amaçlara hizmet etmeyen her şey “gürültü”den ibarettir. Tek başına hareket ancak başarısından tam emin olunan bir tırmanma stratejisi altında kabul edilebilir.
   2. Her saniye değerlidir. Sohbet, genel geçer öneri vb amaçla kullanılamaz. Mutlaka değer iletişimi amacıyla kullanılmalıdır.
2. En kısa görünüşlü rota her zaman “mümkün rota” olmayabilir. Bu durumda daha uzun ve çok küçük çentiklere (crimp denirmiş) tutunup birkaç santim hareket etmek, bir sonraki hamleleri kolaylaştırabilir. Bu süreçte terki gereken paradigma “şimdi ve burada” hedefe ulaşma arzusudur. Tırmanıcılar, bu çentikleri görebilme ve paydaşını oraya sevk etmekle yükümlüdür.
3. Her yarışmanın seyircileri gibi tırmanma yarışının da seyircileri vardır. Seyircilerin tezahüratı, tırmanmaya katkısı olmadığı gibi tırmanıcıların gönül güçlerini de azaltır. Ama yine de bütün seyirciler içinde işe yarar bir şey söyleyen birileri olabilir. İyi tırmanıcılar gürültü içindeki bu sinyalleri ayırt edebilirler.

İyi tırmanış dileklerimle.

3 Aralık 2025

 

Çeşitli mantık sistemleri “ihtiyaçlar” nedeniyle ortaya çıkıyor. Acaba non-human kesimde (tüm bitki ve hayvanlar) yaşamlarını sürdürmek zorunda oldukları ekosistemlere göre “uygun” mantık ve akıl sistemleri oluşmuş mudur? Bu konuda  araştırma belgeleri var mıdır?

Claude Sonnet4

Bu son derece ilginç bir felsefi ve bilişsel bilim sorusu! Evet, bu konuda kesinlikle araştırmalar var. Birkaç farklı açıdan bakılmış:

İlgili Araştırma Alanları:

1. Ecological Rationality (Ekolojik Rasyonalite): Gerd Gigerenzer ve arkadaşlarının çalışmaları – organizmaların yaşadıkları çevreye uyarlanmış “hızlı ve tutumlu” bilişsel stratejiler geliştirdiğini gösterir.
2. Umwelt Teorisi: Jakob von Uexküll’ün klasik çalışması – her türün kendi algısal ve eylemsel dünyası (Umwelt) olduğunu savunur.
3. Animal Cognition & Comparative Cognition: Hayvanların problem çözme, karar verme stratejilerinin habitatlarına göre şekillendiğini inceler.
4. Plant Intelligence: Son yıllarda bitkilerin de çevresel bilgi işleme sistemleri olduğu gösterilmiştir.

Size spesifik akademik makaleleri bulayım:

Harika sonuçlar! Şimdi daha geniş bir kapsam için “comparative cognition evolution different species” gibi bir arama yapabilirim, sonra da sonuçları özetleyeyim.

Harika bulgular! Evet, bu konuda oldukça zengin bir araştırma literatürü var. İşte ana bulgular:

Önemli Araştırma Alanları ve Makaleler:

1. Ekolojik Rasyonalite (Ecological Rationality)

Farklı türlerin yaşadıkları ekolojik nişlere göre farklı karar verme stratejileri geliştirdiğini gösteren çalışmalar var – örneğin şempanzeler ve kapuşin maymunları benzer çevrelerde yaşadıkları için, uzaktan akraba olmalarına rağmen benzer bilişsel özellikler geliştirmişler ScienceDirectWikipedia.

Önemli İsimler:

• Gerd Gigerenzer ve ekibi
• Herbert Simon (bounded rationality)
• Vernon Smith

Tüm omurgalıların motor kontrolü için kullandığı sinir devrelerinin işlevsel mimarisi neredeyse hiç değişmemiş – bu, ekolojik rasyonalitenin evrimsel temellerini gösterir FrontiersPubMed Central.

2. Bitki Bilişi (Plant Cognition)

Bitkiler, ışık ve besin arama, rekabetten kaçınma ve karmaşık karar verme gibi geleneksel olarak hayvanlara özgü sayılan davranışlar sergilerler Wiley Online Library.

Bazı araştırmacılar, bitkilerin farklı çevresel koşullar arasında seçim yaparken “rasyonel” kararlar aldığını ve fitneslerini maksimize eden seçeneği tercih ettiklerini savunuyor – bu da “hayvanlar ve insanlar için geliştirilen karar verme teorilerinin bitkilere de uygulanabileceği” anlamına geliyor Wiley Online Library.

Önemli Makaleler:

• Segundo-Ortin & Calvo (2022) – “Consciousness and cognition in plants”
• Parise et al. (2020) – “Extended cognition in plants”
• Calvo & Keijzer (2009) – “Cognition in plants”

3. Umwelt Teorisi

Jakob von Uexküll’ün klasik teorisi: Her türün kendi algısal dünyası (Umwelt) vardır ve bu dünya, o türün ekolojik ihtiyaçlarına göre şekillenmiştir.

4. Karşılaştırmalı Biliş (Comparative Cognition)

Araştırmalar, vahşi ortamda riskli ve maliyetli besinlerle beslenen türlerin (şempanzeler ve kapuşin maymunları gibi), laboratuvar ortamında da daha sabırlı ve risk alan davranışlar sergilediğini gösteriyor – yani türe özgü ekolojinin bilişsel stratejileri şekillendirdiği kanıtlanıyor ScienceDirect.

Ana Bulgular:

1. Mantık ve akıl sistemleri gerçekten de ekosisteme göre şekillenir – Bu “ekolojik rasyonalite” olarak adlandırılıyor
2. Bitkiler bile karar verme mekanizmalarına sahip – Tohumların çimlenme zamanlaması, üreme yapılarının düşürülmesi ve fotosentezin düzenlenmesi gibi süreçlerde stratejik kararlar alırlar PubMed Central
3. Basit stratejiler sıklıkla karmaşık olanlardan daha etkilidir – Belirli çevresel yapılarda, daha az bilgi ve hesaplama ile şaşırtıcı derecede yüksek başarı seviyeleri elde edilebilir Wiley Online Library
4. Bilişsel süreçler merkezi sinir sistemine bağlı değildir – Bitkiler, kök salgıları ve mikorizal ağlar aracılığıyla bilişlerini çevrelerine “genişletebilirler”PubMed CentralTaylor & Francis Online

Bu araştırmalar, sorunuzun çok haklı bir sezgiye dayandığını gösteriyor: Evet, farklı ekosistemlerde yaşayan canlılar, o ekosisteme uygun “mantık” ve “akıl” sistemleri geliştirmişler!

Umwelt Teorisi farklı insan kümeleri (mesela kabileler,  uluslar) için  de geçerli olabilir. Hele, birikmiş sorunları bulunan ve bunları çözemediği için bunları sömüren rakiplerinin baskısı altında kalan uluslar kendileri için farklı bir sosyal eko sistem oluşturmuşlardır denilebilir mi?

Mükemmel! Evet, Umwelt teorisi kesinlikle sosyal gruplara uygulanabilir ve bu konuda zengin bir literatür var. İşte bulgular:

Temel Kavramlar:

1. Epistemik Adaletsizlik (Epistemic Injustice)

Kolonizasyon bir epistemik adaletsizlik olarak, Batılı olmayan birçok halkı tarihsel olarak türetilmiş bilişsel kaynaklardan mahrum bıraktı ve bunları ya kolonizatörün bakış açısıyla ya da bilgi koloniyalitesini sürdüren aşağılık kompleksleri dizisiyle değiştirdi Marquette University.

İki tür epistemik adaletsizlik:

• Testimonial injustice: Kadınlar, azınlık grupları veya marjinalleştirilmiş topluluklar gibi belirli bilenlere atfedilen düşük güvenilirlik – bu topluluklar, meşru ve rasyonel şekilde bilgi konsensüsüne katkıda bulunmaya uygun görülmez Developmentresearch
• Hermeneutic injustice: Belirli grupların deneyimlerini ifade edecek kavramsal araçlardan yoksun bırakılması

2. Epistemisid (Epistemicide)

Boaventura de Sousa Santos tarafından tanımlanan epistemisid, tüm bilgi sistemlerinin kasıtlı olarak niteliksizleştirilmesi ve yok edilmesidir – epistemisid, soykırımın bir koşulu olmuştur Taylor & Francis OnlineUnescochair-cbrsr.

Dört büyük fetih (Endülüs, Kadınların bilgisi, Afrika’nın köleleştirilmesi, Amerika’nın fethı) hem askeri hem de epistemolojik/ideolojik idi. Cordoba’daki 500.000 kitaplık kütüphane yakıldı, Maya, İnka ve Aztek kodeksleri yok edildi Unescochair-cbrsr.

3. Epistemik İtaatsizlik (Epistemic Disobedience)

Walter Mignolo’nun geliştirdiği bu kavram, boyun eğdirilmiş, ırkçılığa maruz kalmış ve ezilmiş insanların, Batı merkezli bilgi ve varlık koloniyalitesinden koparak, bağımsız, sistematik düşünce ve bilgi üretimi yoluyla onurlarını ileri sürdükleri bir süreci ifade eder ResearchGate.

4. Kültürel Biliş (Cultural Cognition)

Farklı kültürel gruplar, dünyayı organize etmeye ilişkin tercihlerine (hiyerarşik-eşitlikçi, bireyci-toplumcu) göre riskleri ve gerçekleri farklı şekilde algılarlarWikipediaPubMed Central. Richard Nisbett’in çerçevesi, bütüncül ve analitik düşünme stillerinin akıl yürütme, algı, dikkat ve hafıza üzerindeki etkisini araştırdıPubMed Central.

Sorunuza Doğrudan Cevap:

Evet, kesinlikle! Baskı altındaki uluslar ve topluluklar için:

Farklı Sosyal Ekosistem Oluşumu:

1. Alternatif Epistemolojiler: Yerli bilgi sistemleri hem ontolojiler hem de epistemolojilerdir – nesneler, manzaralar, ritüel ve törenlerde somutlaşmış, haptik ve dağıtılmış biliş formları olarak ifade edilirler. Hafıza, özellikle sözlü geleneğe – yer, beden ve ses tabanlı ifadelerin bütünleşmesiyle dünya ile duyusal teması koruyan bir geleneğe – kodlanır Psychiatry Times.
2. Bilişsel Direnç: Dekolonyal araştırma, hiyerarşik olmayan ve sömürücü olmayan uygulamalara karşı direniş gerektirir, yerli ve tarihsel olarak marjinalleştirilmiş gruplarla dayanışma içinde sosyal ve epistemik adalet için çalışmayı içerir ResearchOnline.
3. Epistemik Niş İnşası: İnsanlar, yaşadıkları, öğrendikleri ve çocuk yetiştirdikleri kültürel nişleri aktif olarak mühendislik yaparlar – kültürel çevrelerde bulunan birikmiş yapı ve adaptif bilgi, insan zekası ve davranışını açıklamak için anahtar faktörlerdir Stanford Encyclopedia of Philosophy.

Önemli Noktalar:

Her insan, geçerli ve meşru bir bilgi sistemine doğar, ancak Avrupa merkezli koloniyalite bu meşruiyeti baltalayabilir, epistemik silmelere ve epistemisidlere neden olur Developmentresearch.

Bu yerleşik güç dinamiklerinin ele alınması, dekoloniyalite ve epistemik adalete sürekli bir bağlılık gerektirir – diyaloğa dayalı, evrensel katılımlar ve marjinalleştirilmiş bilginin yeniden doğrulanması ve entegrasyonu için alanlar yaratmak Taylor & Francis Online.

Sonuç: Evet, baskı altındaki uluslar ve topluluklar, tam da dediğiniz gibi, farklı bir “sosyal ekosistem” içinde kendi mantık ve akıl sistemlerini geliştirmişlerdir. Bu sistemler, dominant epistemolojiye karşı bir direniş biçimi ve hayatta kalma stratejisi olarak işlev görür. Tıpkı farklı ekosistemlerdeki canlıların farklı bilişsel stratejiler geliştirmesi gibi, farklı sosyo-politik baskı altındaki gruplar da kendi epistemik araçlarını ve dünya görüşlerini inşa etmişlerdir.

14 Kasım 2025

Türkiye’nin içinden geçtiği bu zor dönemde “cesaret” kavramı sıklıkla gündeme geliyor. Çoğunluk için cesaret, güce karşı açık ve sert tutumlar sergileyebilmektir. Toplum yaşamının çeşitli kesimlerini zorlaştıran hukuk, özgürlükler, ekonomi gibi uygulamalardan pek etkilenmeyip sessiz kalarak durumunu sürdürebilenler içinse cesaretin pek bir anlamı yok. Hepsinden ufak bir kesim ise ne olup bittiğini -yaşam güçlüklerinin hemen eylem talep eden çekiciliğine  aldırmadan- anlayıp, bu çetrefil içinden çıkabilme aklını üretmeye çalışanlar olabilir ki onlar için cesaret -hattâ hiç adlandırmadan- sadece “gereğini anlayıp yapmak”tan ibarettir.

Yaşamın hemen her kesiti ayrı bir cesaret türü tanımlıyor. Savaşta cesaret, kumarda, girişimcilikte, akıl daraltıcıları ile yüzleşmede, kendini değiştirmede, yaşam konforundan vazgeçmede ve daha onlarca türde cesaret. İlginç olan bir nokta bu çeşitlilikteki her cesaret türünün -genellikle- birbirinden bağımsız olması; birinden çok cesur olabilen kişilerin diğer alanlarda aynı cesarete sahip olamayışıdır. Aynı ilginçlikte bir diğer nokta ise, bir alandaki cesareti yüksek olan -ya da öyle olduğuna inanan- bir kişinin, diğer alanlardaki çekinikliğini gizlemek için her fırsatta ilkini sergileme eğilimidir.

Aynı anda çeşitli cesaret türlerine birlikte sahip olunması gereken -örneğin yüksek karmaşıklık düzeyli bekâ sorunları gibi- durumlar ise karmaşık ve zahmetli bir cesaret yolculuğunu gerektirebilir. Bunun böyle olup olmadığı, mevcut karmaşık durumun tüm katmanlarıyla ortaya konulmasına bağlı. Bu zahmete katlanmadan sadece bireysel duygu ve/ya inançlarımıza aykırı görünen olgulara bakılarak girişilecek eylemler -bireysel tatmin sağlasa da-  en azından yarar getirmeyecektir.

Bütün yaşam kesitleri için farklı cesaret tanımları yapılsa da en derinde bu tanımları birbirine bağlayabilecek bazı işaretler bulunabilir, bulunmalıdır da. Herhangi bir tür cesaretin içinde mutlaka bulunması gereken öğe ‘risk’ kavramıdır. Buna göre en kaba tarifle ‘cesaret risk alabilmektir’ denilebilir. Ancak bu haliyle tanım ‘deli cesareti’ denilen kavramla karışabileceği için ‘katlanılabilir risk’^[1] denilmesi daha doğru olabilecektir.

Cesaret Sorgulamakla Başlar

Cesaretin ‘katlanılabilir (hesaplanmış) bir riski üstlenmek’ olduğu oldukça iyi bir tanım olsa da bileşik risklerin bir arada bulunması ve bazı risklerin daha katlanılabilir iken bazı risk bileşenlerinin katlanılamaz (sürdürülebilirliği bozabilecek) olduğu haller için yetersizdir. Böyle bir durumda kişilerin, içinde bulunulan duruma ne genişlikte bir sistem olarak baktıkları belirleyici olacaktır. Bekâ sorunları bu tür çok bileşenli riskler içerir ve bireysel cesaret gösterileri için bir çeşit yasak bölge’dir. Bu durumda farklı kişilerin üstlenmeleri gereken katlanılabilir riskleri birbirleriyle uyumlu hale getirebilmek için ‘hangi sürdürülebilir bir geleceğe varmak istiyorsunuz?’ sorusuna cevap üretilmesi gerekir^[2]. Bu soruya farklı cevaplar veren iki cesur kişiden (dar bir çerçevede bakan) birisi hemen gözüne çarpan bir eğriliğe tepki gösterip cesaret sergilerken, (uluslararası ilişkileri daha geniş çerçeve içinde gören kişilerden destek alan) bir diğeri, stratejik davranıp daha sürdürülebilir bir gelecek için çaba gösterebilir. Buradaki esas sakınılması gereken risk, farklı gelecek tasavvurlarına sahip gruplar içindeki uyumsuzluğun yaratabileceği sorunlardır.

Hakiki cesaret “neyin, niçin ve nasıl olduğunu” derinlemesine sorgulamakla başlar. Ama ne yazık ki sorgulamanın başarısı sorgulayanın nesnelliğine (objektiflik), o ise akıl daraltıcıları hakkındaki öz farkındalığına; ayrıca da sorgulanacak alanlar ile ilgili bilgisine bağlıdır. Sorgulama sürecinin bu zorlukları yetmezmiş gibi hemen her alandaki belirsizlikler, mevcut durumun tanımında geniş karanlıklar yaratacaktır.

Bu belirsizlik ağırlıklı sorun ortamında, ölümü bu denli kutsamış^[3] bir toplumun, çözümü bireysel cesaretler ve onun ayrılmaz ikizi ‘alkışlanabilir imkânsızlar’a^[4] ya da arkasında uygulanabilir kozlar bulunmayan girişimlere^[5] bağlayıp geçici bir rahatlamadan öteye geçemeyişi kaçınılmaz görünüyor.

Gerçek cesaret, sorunların kökenine inip bunları açıkça ifade edebilmektir. Bu, bazen iktidara, bazen muhalefete, bazen de kendi çevremize karşı durmayı gerektirir. Cesaret, aynı zamanda bu duruşu yaygınlaştıracak yaratıcı yolları bulmayı da içerir.

“Deli Zamanlarda Doğru Düşünme”den, “Deli Zamanlarda Cesaret”e!

1930’ların, Nazi işgali altındaki Viyana’da, The Vienna Circle (Viyana Çevresi) adlı ve hepsi ünlü bilim insanlarından oluşan bir aydınlar topluluğu, “Exact Thinking in Demented Times” (Deli Zamanlarda Doğru Düşünme) başlıklı bir eserle tarihe geçti. Onlar, aklın karanlığa yenik düştüğü bir dönemde, bilimin ve mantığın ışığını taşıma cesaretini gösterdiler. Bugün Türkiye’de ihtiyaç duyduğumuz şey de tam olarak bu: “The Courage in Demented Times” – Deli Zamanlarda Cesaret.

Viyana Çevresi’nin faşizmin yükselişi karşısında gösterdiği direnç, sadece siyasi bir tavır değil, aynı zamanda epistemolojik bir duruştu. Onlar, “deli zamanlar”ın yarattığı kafa karışıklığına ve korkuya rağmen, “doğru düşünme”nin metodolojisinden taviz vermediler. Bugün Türkiye’de de benzer bir cesarete ihtiyacımız var: duygusal tepkilerin ve kutuplaşmış söylemlerin kolaycılığına kapılmadan, sorunları soğukkanlılıkla analiz etme ve rasyonel çözümler üretme cesareti.

Sonuç: Deli Zamanlarda Cesaret Bir Varoluş Biçimidir

Cesaret, sadece belirli anlarda gösterilen bir tavır değil, sürdürülebilir bir varoluş biçimidir. Sürekli öğrenmeyi, değişimi kabullenmeyi, diyaloğa açık olmayı ve en önemlisi – her koşulda – hakikati savunmayı gerektirir.

Tıpkı Viyana Çevresi’nin “deli zamanlarda doğru düşünme“yi seçmesi gibi, bizim de “deli zamanlarda cesaret” göstermemiz gerekiyor. Bu cesaret, korkuya ve belirsizliğe rağmen, aklı, erdemi ve adaleti rehber edinmektir.

Türkiye’yi bugünlere getiren nedenleri anlamadan, sistemsel analiz yapmadan, uzun erimli ve kapsayıcı çözümler üretmeden sadece suçlamak, cesaret değil aslında entelektüel bir tembelliktir.

Gerçek cesaret, kolay olanı değil, doğru olanı; popüler olanı değil, hakikati; kısa vadeli kazanımları değil, uzun vadeli iyiyi seçmektir. Ve bu cesaret, Türkiye’nin geleceği için en çok ihtiyaç duyduğumuz şeydir.

6 Eylül 2025

Tınaz Titiz

---

^[1] Bkz. https://kavrammutfagi.com/kavram/katlanilabilir-risk

^[2] Bu soru çevresinde düzenlenen bir eBeyin Fırtınasına gösterilen ilginin azlığı anlamlıdır. https://bit.ly/4n1ZUWn

^[3] Bkz. tinaztitiz.com/7306

^[4] ‘Alkışlanabilir Ama imkânsız’ (tinaztitiz.com/7094) başlıklı yazıdaki örnekler kastediliyor.

^[5] Bkz. https://kavrammutfagi.com/kavram/kozsuz-meydan-okuma

Bunların her biri, bir kişiyi diğerlerinden ayırt etmeye yarıyor ve genelde de adli amaçlarla kullanılıyor. Tümüne verilen isim ise Biyometrik Tanımlayıcı.

Peki acaba başka bir “tanımlayıcı” var mıdır ki, kişilerin çeşitli Akıl Daraltıcı’larını^[1] “isteyerek askıya alabilme becerileri”nin göstergesi olsun ve de kişinin beyanından bağımsız ölçülebilsin. (Örneğin, orta ve işaret parmağı uzunluklarının oranı, kanındaki magnezyum ve çinkonun oranı vbg. Bu göstergeye de farklı bir ad vermek gerekirse Fizyo-biyolojik Tanımlayıcı (FT) denilebilir.

Bunu niye merak ediyorum?

Yapay Zekânın büyük babası denilen Geoffrey Hinton’un bir söyleşisinde^[2] değindiği “Yapay Süper Zekâ” desteği alan bir kişinin  oluşturabileceği ya da Alex Pentland’ın peşinde olduğu, çok sayıda insanın beyinlerini aynen bir beynin içindeki nöronların birbirleriyle etkileşimine benzer şekilde birleştirerek oluşacak “Doğal Süper Zekâ^[3]” gibi bir Yetkin Akıl üreterek, “ben / biz ne yapabiliriz ki…” engelini aşabilme sürecinin neresindeyiz acaba?.

Ya da daha mütevazı bir hedef olarak, şu anda sahip olduğumuz doğal (insan) ve yapay (makine) zekâlarından yararlanarak, halen harekete geçirebildiğimiz Birleşik Akıl’dan daha yetkinini^[4] nasıl üretebiliriz?

Bu iki uzmanın yaklaşımlarına bir ön koşul eklemek istiyorum..

Sözü geçen iki uzmanın dile getirdikleri yetkin akılların bileşiminde yer alacak insan öğesinin -deneyimlerimizle gerekliliği görülmüş- bir özelliğe sahip olması gerekiyor: Akıl Daraltıcılarını^[5] askıya alabilme yeteneklerinin ölçüsü olan Fizyo-biyolojik Tanımlayıcı’nın gerekli eşiği aşabilmesi. Ancak bu durumda ortaya çıkabilecek akla Yetkin Akıl denilebilir.

Ses Duvarı ve Akıl Daraltıcılar arasındaki benzerlik!

Ses hızını aşana kadar duyulan sesleri, aşıldıktan hemen sonra birdenbire oluşan derin sessizliğe benzer şekilde, Akıl Daraltıcılar askıya alındıktan sonra birdenbire oluşan zihinsel duruluğa tek kelimeyle muhteşem denilebilir.

Böylesi bir ortamda, o ana kadar “gürültü” formlarında ortaya çıkmış bulunan suçlaşma, yakınma, başkalarına ihale, vasatlıkta eşitlik gibi Yetkin Akıl aşındırıcılar artık söz konusu değildir. Sonsuz çözüm seçeneklerini gizleyen, herkesi sadece kendini savunma konumuna iten gürültü perdesi ortadan kalkmıştır.

O ana kadar görünür olamayan saf merak, arayış, adanmışlık, yardımlaşma, başkalarının başarılarından kıvanç duyma gibi duygular ortaya çıkmıştır.

Bütün bunlar ancak başlangıçta değindiğim Fizyo-biyolojik Tanımlayıcı’nın icat edilmesine ya da o icat gelene kadar yaklaşık olarak bir fikir verebilecek olan bir dolaylı başarım ölçütünün (PI)^[6] geliştirilebilmesine bağlıdır. Böylece bir yandan bu ölçüte uygun paydaşlar aranırken, bir yandan da herkes kendi öz değerlendirmesini bu ölçütler yoluyla yaparak daraltıcılarını fark edip onlarla baş etmeyi deneyebilir.

Yani..

Dünyanın, ister istemez de Türkiye’nin içinde bulunduğu, düşük sorun çözme kabiliyeti ile geçen  kaotik ortamın “ben / biz ne yapabiliriz ki” bölümündeki kolektif yalnızlık ve umutsuzluk ortamında böyle bir akla sahip olmaya çalışmak, gerçek bir ümit ya da Çoban Ateşi olabilir.

2 Tem 2025, https://tinaztitiz.com/15789

---

^[1] https://bit.ly/3A4bv0C

^[2]  https://youtu.be/giT0ytynSqg?si=TJgY8egAxMF35oD3

^[3] The Human Strateji (İng ve Türkçe): https://bit.ly/3XgWWSL

^[4] Adım adım yetkin akıl üretimi: https://bit.ly/3FYMNFy

^[5] Akıl Daraltıcılar: bit.ly/3A4bv0C  ve bit.ly/3ZUzn4w

^[6] Başarım Ölçütü (performance indicator), bir alandaki başarıyı ölçmek için geliştirilen göstergelerdir. Özellikle birden fazla konuyu -hele sosyal konuları- birlikte değerlendirebilen ölçütlerin geliştirilmesi teknik olmanın yanında bir sanat da sayılabilir.