• Şub 24 2018

    Din ve Bilim

    Bytinaztitiz InAhlak (etik) 11

    İnsanlık tarihinin en başında, bugünkü anlamda ne dinler ne de bilim olduğuna ilişkin bir kanıt var. Var olduğu tahmin edilebilecek tek şey korkular ve belki bazı sezgisel sorulara yine sezgisel cevapsılar olabilir.

    Zaman içinde, toplu yaşam formları oluştukça, topluluklar içindeki kişilerin zekâ dağılımlarına göre çeşitli açıklamalar ortaya çıktığı ve giderek daha tatminkar cevap verebilenlerin belirginleştiği tahmin edilebilir.

    Bu açıklamaların sahipleri o günlerin büyücüleriydi. Bunlar sadece cevap üretmiyor, bazı çözümler de -kurban veya meyve ikramı gibi- uyguluyor olabilirler.

    Zaman ilerledikçe, topluluklar içinde büyücü pozisyonları için rekabet başlamış olmalı. Mevcut büyücüyü gözden düşürmek için çeşitli yöntemler bulunduğu düşünülebilir. Bu yöntemler bir süre -mesela birkaç bin yıl- vaziyeti idare ettiyse de giderek uzmanlaşan büyücüler büyük ölçüde sezgi, biraz -o zamanki- istatistik, biraz da risk alarak daha tutarlı tahmin ve çözümler üretmeye başlamış olmalılar. Bunlara i̇lk bilimciler denilebilir.

    Sürecin buralarda çatallaştığını, bazı büyücüleri bu tahmin işinde -mutasyon olgusunun da yardımıyla- yanlışlama’nın i̇lk öncülleri yoluyla diğer büyücüleri saf dışı etmeyi keşfettiklerini; diğerlerinin ise alıştıkları sezgisel yollarla rakip büyücüleri alt etmeye çalıştıklarını tahmin edebiliriz. Bu noktada akıl kullanımı sınırlı da olsa devreye girerek bilimin evrimsel gelişimine bir avantaj sağlıyor.

    Her iki kesimin başlıca tahmin aracı sezgi olsa da, giderek belirginleşen -i̇ki renk ipliğin birbirine dolanıp tek iplik oluşturması gibi- sezgi ve akıl’ın “bir” olmadığı, ama varlıklarını sürdürerek bir “bütün” oluşturduğu düşünülebilir. Bunlar sezgi (çok ağırlıklı) ve akıl (az ağırlıklı) tahmin süreçleridir.

    Bu süreç boyunca kuvvetli bir olasılık, i̇ki süreç arasındaki -rekabet nedeniyle- güçlü bir etkileşimin varlığıdır. Nitekim binlerce yıl sonra bugün de bu olgu akıl-sezgi etkileşimi olarak devam ediyor ve koparılmadığı takdirde insanoğluna bilim ve teknolojideki gelişmeleri sunuyor (http://wp.me/p2t6mi-Zu). Bu bütünlüğü koparanlar ise birbirlerinin gözlerini oyarak egolarını daha da şişirmeye, haklılıklarını ispat etmeye ya da çıkarlarını sürdürmeye çalışıyorlar. İşte bilim ve din arasındaki temelden bağlantı buradan, yani her iki sürecin de amacının “sorulara cevap ve o cevaplara dayalı çözüm üretmek oluşundan” gelse gerekir.

    Yine kısa ve sağlam bir adım olarak, bu etkileşimli akıl-sezgi sürecine paralel olarak ikinci bir patika oluştuğu, özellikle sezgi’nin kanıt gösterme zorunluğunun olmayışının yarattığı avantajı kullanan ve bundan ticari, siyasi hatta akademik çıkar üretenlerin -ki bugün de bol miktarda var-, bol miktarda sahte sezgilere dayalı sahte dinler ve sahte bilimler ürettiği söylenebilir.

    Fakat şu dikkatten uzak tutulmamalı: Her iki süreç boyunca, ana amaç sorulara cevap aramak olsa da, bu süreç sorumlularının sahip oldukları ayrıcalıklardan yararlanmak isteyen (gibi bilim insanları – pseudo scientists) ve (gibi din insanları – pseudo clergy) ortaya çıkacak, hatta Machiavelli’nin nasihatı doğrultusunda gerçeklerini de aşacaklardır.

    Sahte din ve bilimlerin son derece somut çıkar sağlama vaatlerinin yanısıra, evren ile ilgili sorulara cevap arayan sezgi ve de akıl yandaşlarının oluşturdukları din ve bilim topluluklarının hiç de özenilecek bir şey vaat etmedikleri, vaat bir yana, “seküler veya dini iyi ahlak” ilkeleri nedeniyle yaşamı güçleştirdikleri de bir gerçektir.

    Buraya kadarki akıl yürütmede büyük boşluk yoksa ve de sahte bilim ve sahte din mensupları tartışma dışı bırakılırsa (ve bu bağlamda ne yapılması gerektiği ayrıca ele alınmak suretiyle), bilim ve dinin çıkış noktasının aynı olduğu ve gelişim süreçleri boyunca daima sorulara cevaplar aradıkları; bir yandan da süreçlerin ayrı ayrı örgütlendiği, bu örgütlerin sahtelerinin de gerçekleri ile çatışma halinde olduğu, kimi toplumlarda ve kimi zamanlar sahtelerinin daha baskın roller oynadığı söylenebilir.

    Sahte din ve bilimin kendilerini “tek amacı sorulara yanıt aramak” olanlardan ayırt edilmemesi için gereken her türlü sahtekarlığa -pek başarılı biçimde- başvurduklarını tahmin etmek güç değildir. Böylece geniş halk kitleleri nezdinde iki ayrı din ya da iki ayrı bilim değil, sadece din ve bilim gibi, içlerinde tutarsızlıklar içeren algılar ve de kurumlar ortaya çıkmış görünüyor. Din kurumunun, ayrı bir bilim kurumuna ihtiyaç olmadığını göstermek istercesine “ilim” adında bir disiplini de icat etiğine işaret edilmelidir.

    Bu kargaşadan çıkarılabilecek bir diğer sonuç da, sorulara cevap arayan bilimin aracı akıl ile benzer amaca sahip din’in aracı sezgi’nin başlangıçtan beri sürdürdüğü etkileşimin hala -ve daha da kuvvetle- var olduğudur. Gerek bilim gerekse dinin çağlar boyunca zaman zaman ve yer yer sahte, kötü niyetli uygulamalarına bakarak, akıl ve sezgi iplikçiklerinin bütünlüğünü koparmaya yönelik tek yanlı bakışların, özümüzü oluşturan bilinmeyen karşısındaki korku – soru – merak – kuşku – inanç döngüsünü görmezden gelmeye neden olmamalı.

    Kuşku ve inanç yanyana, olmaz öyle şey ya da olur mu acaba?

    Aradan geçen -şimdilik- 12,000 yıl sonunda insan toplulukları bilim ve din açısından büyük ölçüde kamplaşmış durumdalar. Kimi toplumlar -bizim gibi- bu konuda daha becerikli(!). A.B.D.’nin en yüksek nişanı olarak bilinen başkanlık Özgürlük Madalyası sahibi yazar Eric Hoffer “Kesin İnançlılar” kitabını muhtemelen Türkiye seyahatinden sonra kaleme almıştır.

    Toplumumuz hem din hem bilim yandaşlarının bir bölümlerince, “İslam dininin, ayrı bir bilime gerek bırakmayacak kadar mufassal olduğu” ve “Din’in gereksiz bir kurum olduğu, ama yine de ilgi duyanlara tahammül edilmesinin demokrasinin bir gereği olduğu” konusunda en küçük bir kuşkuya yer bırakmayacak kadar kesin inançlıdır.

    Korku – soru – merak – kuşku dörtlüsü aralarındaki ilişki gerek ilk insan gerekse günümüz insanı açısından oldukça belirlidir; çeşitli durumlar karşısındaki duygularımızın bu sıralamaya uydukları test edilebilir. Şablon bu olsa da dörtlünün her öğesinin herkeste aynı düzeyde olmayacağı, kalıtsal ve kültürel farklar nedeniyle bunların değişik düzeylerde olabileceği; bunun da farklı kişilikler oluşturacağı tahmin edilebilir.

    Kabullenilmesi o kadar kolay olmayan ise bu dörtlüye eklenecek beşinci öğe, “inanç” açısından olup özellikle de kuşku ile inancın asla bir araya gelemeyeceği düşünülebilir.

    İslam’ın “tahkiki iman[1]” ilkesi, iman’ın (inancın en üst derecesi) şüphe ve itirazlara karşı korunabilmesi için tahkik (=sorgulama yoluyla doğrulama) gerektiğini ileri sürüyor.

    Tam bu noktada kritik bir soru şu olabilir: Şüphe’nin (kuşku) ortadan kalkacağı bir nokta var mıdır yoksa bu döngüsel bir süreç midir? Yani, doğru olduğundan hiç kuşku duyulmayıp “iman” edilen bir denge durumunda, ister bir başkası aracılığıyla ister kişinin kendince, durup dururken ya da yeni edindiği bir bilgi nedeniyle yeniden kuşku doğması kaçınılmaz olduğuna göre mevcut “iman dengesi” sakatlanmış olur ve bu kuşkunun ortadan kaldırılması Müslüman’a görev olarak verildiğine göre, bu süreç döngüsel olmak zorundadır; yani, imanın sağlam tutulması için, bilgi çerçevesinin genişlemesinden sakınarak (cehalete sığınarak) imanı korumak değil, bilgi’nin yani kuşku uyarıcısının peşinde koşup, sürekli olarak kuşkuyu (ve böylece imanı) sağlam tutmak gerekecektir.

    Bu nereye kadar gider?

    Bu döngü spiral biçimde işleyeceğine göre;

    -> Bir nedenle doğabilecek kuşku > imanın zedelenmesinden duyulan korku > soru > merak > bilgi> iman’ın yeni dengesi > başa dön ->

    döngüsünün sonsuzda sonlanacağı nokta, giderek bu altı öğenin üst üste geldiği, her bildiğinin son nokta (tek doğru) olmadığı, yeni bir bilginin mutlaka var olacağı, bunun yarattığı büyük merak ve bu döngünün kopmasından duyulan korkunun birleşik olduğu bir nokta olabilir.

    Peki tutarsızlıklar ne olacak?

    Tüm din kitapları içinde çevirilerin, kültürel uyumlandırma (içtihat) eksiklerinin bozucu etkileri kuşkusuz olmuştur. Bunlar örnek gösterilerek akıl-sezgi bütünlüğünün anlamsızlığı ileri sürülebilir. Ama şu anahtar soru sorulabildiğinde, başka bir resim ortaya çıkar: Sahte sezgi ve sahte akıl tarafından kirletilmemiş ve insanlığın (ve tüm varlıkların) mutluluğuna yarayabilecek kimi ortak kurucu ilkeler var ise, bunları bırakıp ayrıntılarda taraf olmak, o sahte kesimlere hizmetten başka bir işe yarar mı?

    Toplumumuz, bu hastalığı derinden yaşıyor. Seküler kesim de dindarlar da “ortak iyi”lerini belirlemeye ihtiyaç duymadıkları gibi, her iki kesimin de “ortak iyi”lerinin bir “ortak ortak iyi” oluşturduğunu ya fark etmiyor ya da fark ediyor ama sürüklenmekten de kendilerini kurtaramıyorlar.

    İyi de bilim bu kadar ilerledi, hala niçin dine gerek var ya da var mı?

    Bu konuda öncelikli soru din’e gerek olup olmadığı değil, “gerek vardır ya da yoktur” gibi bir yanıtın bir işe yarayıp yaramayacağıdır. Din’in sosyolojik bir gerçeklik olduğu konusunda tartışma olmadığına göre, olsa olsa “bilim’in hızlı gelişmeleri karşısında din hala niçin var?” şeklinde bir soru olabilir ve bu soru hala çok sayıda kişi tarafından da sorulmaktadır.

    Muhtemelen şöylesi yanıtları olabilir:

    • Bilimin bir konuda açıklama getirmesi öncesinde din tarafından o konuda yapılan açıklamanın, bilim açıklama getirdikten sonra da alışkanlık nedeniyle terkedil(e)meyişi,
    • Din’in bir konudaki açıklamasının, derhal başka alanlardaki soruların cevaplanmasına da yol göstermesi ve böylece tek konudaki alışkanlık yerine birçok alanda alışkanlıkların oluşması; bunun ise henüz cevabı bilinmeyen sorulara da cevapların yine -alışık olunan- alan içinde aranması; bunun giderek bir kimlik oluşturması ve kimliğin korunması gibi giderek kendini güçlendiren bir duyguyu beraberinde getirmesi,
    • “Yaratıcı” kavramının eksiksiz / kesintisiz açıklamalar yapmaya yeterli güçte bir mantık operatörü olması; bilimin ise bilinmezlerin ancak bir bölümünü açıklayabilmesi,
    • Bilimin, bazı konulardaki açıklamalarının yol açtığı itiraz noktalarının varlığı (irreducible complexity[2] gibi),
    • Bilimsel yaklaşımın temelini oluşturan “yanlışlanabilirlik[3]” ilkesini tam kavramamış kişilerin, “bilimin her şeyi açıklayabildiği” şeklindeki iddialarının bilimi gözden düşürücülüğü,
    • Bilim alanına girmeyen öte Dünya gibi kavramlara dinin açıklamalarının oluşu ve bunların çekiciliği,
    • Herkesin bir ölçüde deneyimleyebildiği “sezgi”nin din lehine yarattığı, ama gerçekte yersiz olan genelleme,
    • Dinin açıklamalarının herkesçe tekrarlanabilirken, bilimin çekiciliğinin herkesçe kolayca deneyimlenemeyişi,
    • Dinin kimi ilkelerinin bilimle örtüşmesi[4] ve nihayet
    • Din kurumu adına ileri sürülebilecek her iddianın tahkiki iman ilkesi uyarınca doğrulanamayışı halinde imanın ancak “taklit” olacağının yaygınlıkla bilinmeyişi nedeniyle her konuda doğrulanmamış çok sayıda uydurma bilginin “Allah emri” şeklinde lanse edilerek, böylece üretilen sahte dinlerin yaygınlaştırılması; bunların çoğunun ticari, siyasi vd. amaçlarla gerçek dindarları baskılaması.

    Bu durumdan koruyabilecek kalkan tahkiki iman ilkesi iken, ilgili resmi kurumun (D.İ.B.) web sitelerinde dahi bu ilkenin zaman zaman yerinin değiştirilmesinin uyandırdığı “kurum da bilinmesinden yana değil; gerçek imana değil taklit imana dayalı olsa da dindar görünümlü olmak önemli” anlayışı.

    Ne yapalım?

    Gerek bozulma gerek düzelme süreçleri, birer çığ etkisi[5] oluşturmak eğiliminde. Şimdi mesele doğrularımızı bir süreliğine de olsa askıya alıp, buradan çıkışın yollarında yardımlaşmak.

    Din ve bilimin, yukarda ancak bir kısmına değinilen etkiler altında yaşamımızda olması gereken yerlerin dışına sürüklendiğini söyleyebiliriz. Bu sorun din ya da bilimi kutsamak ya da nefret etmekle çözülemeyeceğine göre, her iki alandan da gelebilecek iddialara “her türlü inancımızın sorgulanıp doğrulanmaya çalışılması” yani tahkiki iman ve yanlışlanabilirlik operatörlerine başvurulması ile cevap vermek iyi bir çözüm olabilir. (Bu arada bu iki operatörün de ne işe yaradığına daha dikkatle eğilinmesi önerilir).

    Böylece, gerek din adına gerek bilim adına ileri sürülecek (….dir) ifadelerine meşrebimize göre kredi vermeyip, akıl ve sezginin bütünlüğünden yararlanmaya bakalım. Çünkü biz burada dövüşürken, atlılar Üsküdar’ı geçmekteler.

    24 Şubat 2018

     

     

    [1] “Delillere dayalı olmaksızın sadece çevrenin telkini ile meydana gelen ve âdeta kişinin İslâm toplumunda doğup büyümüş olmasının tabii sonucu olarak gözüken imana taklidî iman denilir. Ehl-i sünnet bilginlerinin çoğuna göre bu tür iman geçerli olmakla beraber, kişi imanı aklî ve dinî delillerle güçlendirmediğinden dolayı sorumludur. Taklidî iman, inkârcı ve sapık kimselerin ileri süreceği itirazlarla sarsıntıya uğrayabilir. Bunun için imanı, dinî ve aklî delillerle güçlendirmek gerekir. Çünkü deliller, ileri sürülecek şüphe ve itirazlara karşı imanı korur. Delillere, bilgiye, araştırma ve kavramaya dayalı imana ise tahkiki iman denir. Aslolan her Müslümanın tahkîkî imana sahip olması, neye, niçin ve nasıl inandığının bilincini taşımasıdır”, http://bit.ly/2fq8PSmSah. 71-72

    [2] Bkz. http://bit.ly/2GIHYw5

    [3] Bkz. http://bit.ly/2HHTt8k

    [4] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-1Y2

    [5] Bkz. http://wp.me/p2t6mi-Ok

  • Şub 10 2018

    “Zilsiz Okul”

    Bytinaztitiz InAhlak (etik) 3

    Zilsiz Okul, derslerin başlayıp bittiğini ilan etmek amacıyla zil, kampana, müzik, sesli anons ve benzeri bir yolla (dikkat! Kritik kavram) “herkese” duyuran bir yöntemin kullanılmadığı (ama bu videodaki kadar da herkesin kafasına göre takılmadığı) bir okuldur.

    Bağımsız düşünüp hareket edebilen (kısaca“kendi ayakları üzerinde durabilen”) kişiler yetiştirmek bir okulun misyonu (varlık nedeni) olduğuna göre “zil”, bütün masum görünüşüne karşın, bağımsız birey yerine “sürüye ait kişi” koşullandırmasına neden olabilir; belki tek başına değil ama benzer uygulamalarla beraber. Baz hallerde amaç bu olmasa da sonuç ister istemez budur.

    Bunun yerine -hangi yaşta olursa olsun- öğretmen ve öğrencilerin (ya da öğrenci gruplarının) kendi aralarında farklı saatlerde randevulaşıp sınıf ya da bir başka ders yapılacak yerde buluşmaları esas olmalıdır. Böylece bir yandan bağımsız birey yetiştirme desteklenirken, bir yandan zamana sadakat, bir yandan da başkalarının meşgul olduğu saatlerde onları rahatsız etmemek gibi bir alışkanlık kazanılmasına yol açılmış olur.

    Bu öneri Beyaz Nokta® (www.beyaznokta.org.tr) tarafından gündeme getirildiğinde, M.E.B. okullarının bir bölümünde zil kalktı, onun yerine müzik geldi; hele daha havalı kolejlerde klasik müzik çalınmaya başlandı. Herhalde zilsiz okul önerisinde esas amacın “zil” olduğu sanıldı.

    Zil veya benzeri bir araçla, dersliklerde süregiden çalışmaların neresinde olunduğuna bakılmaksızın sabit saatlerde dersin otomatik olarak kesilmesi yerine, öğretmen ve öğrenciler arasında yapılabilecek kısa bir görüşme yoluyla:

    (a)   Öğrenciye, fikri değerli olan bir birey olduğu

    (b)  Bireyin tercih yapabilme özgürlüğü demek olduğu,

    (c)   Demokrasinin, tercihlerini dile getirebilme, bu konuda tartışabilme hakkı olduğu,

    (d)  Her tartışmada karşılıklı görüşlere başvurulması gerektiği

    (e)   Tartıştığı kişiler kadar -hatta daha da çok- onların fikirlerinin değerli olduğu

    “saklı içerik” (http://wp.me/p2t6mi-ZA) yoluyla hatırlatılmış olur.

    Bu yararların yanısıra, teneffüs sırasında halen dersi kesmemiş olanları rahatsız etmemenin gerekliliği ve yolları da öğrenilmiş olur.

    Bu öneri -aynen gözetimsiz sınav (http://wp.me/p2t6mi-WO) gibi- tek başına “en kötü eğitim sistemine sahip olma” unvanımızı değiştiremez. Ama, uygulayabilmek için anayasa değişikliği, KHK, geniş mutabakat , maaş artırma vb bir şey de gerektirmez. Bir (sadece 1) öğretmenin uygulamaya başlaması ve büyük olasılıkla bunun niçin olamayacağını iddia edecek diğer öğretmen ve idarecileri ikna etmeye çalışmasını gerektirir.

    Peki yapıl(a)mayışının nedenleri nelerdir?

    O da bellidir: Emperyalizm ve gelişmemizi istemeyen dış güçler mani olmaktadır.

    Bu “zilsiz okul” ve “gözetimsiz sınav” tohumları , sivil toplum açısından toplumumuzdaki potansiyelin kanalize edilmesi açısından da işe yarar. Bu önerilerin ikisi de “tek” kişilerce peşine düşülebilecek hedeflerdir.

    İlgilenenlere duyurulur.

    10 Şubat 2018

  • Ara 19 2017

    “Yargıların askıya alınması” ve “düşünme” üzerine

    Bytinaztitiz InAhlak (etik) 0

    Düşünme yerli ve yabancı birkaç kaynakta şöyle tanımlanıyor:

    • “Bir şey hakkında muhakeme yürütme süreci”
    • “Bir yargıya varmak ereğiyle bilgileri incelemek, karşılaştırmak ve aradaki bağlantılardan yararlanarak düşünce üretmek, zihinsel yetiler oluşturmak”
    • “Aklından geçirmek, göz önüne getirmek”

    Bu tanımlarda -ve buraya alınmayan birçoğunda- ortak nokta, beynin akıl adı verilen “nöronlar arasında bağlantı arama ve/ya kurma” yetisinin özgürce hayal kurmak ve/ya bir amaca yönelik olarak kullanımıdır.

    Diğer ortak nokta, bu sürecin mutlaka birbirine ve / veya / ise / değil / dir / eğer gibi mantık operatörleri ile ya da birbirinin neden veya sonucu olacak şekilde bağlı olma zorunluğu olmasıdır.

    Damdaki kemancı’nın “eğer zengin olsa idim” düşüncesi böylesine özgür bir düşünce iken, “eğer çevre şartları normal ise su yüz derecede kaynar” cümlesini oluşturan ve her biri tanımı belirli öğeler ise, birbirine mantık operatörleriyle bağlı başka bir düşüncedir.

    Buna göre “hâkim bey düşünsenize bu durumda rüşvet vermeyip de ne yapacaktım?” cümlesindeki düşünme’nin yanlış olduğunu değil, ancak yasalara göre suç olduğu söylenebilir. Bu nedenle düşünme sürecinin başına, onun niteliğini belirten bir sıfat eklenmesi adet olmuştur. Yaratıcı düşünme, rasyonel veya irrasyonel düşünme, ahlak normlarına uygun düşünme, şeytani düşünme, abuk-subuk düşünme vd. daha belirli tanımlar sayılabilir.

    İşaret edilebilecek ikinci nokta, her “düşünme” eyleminin, şu altı öğe ile sınırlı bir alan içinde gerçekleştiğidir:

    (1) Kavram dağarcığı,

    (2) Belleğindeki ve erişimindeki bilgiler,

    (3) Başkaları ile etkileşimler[1],

    (4) Ön yargıları,

    (5) Çevre koşullarının empoze ettikleri[2] ve

    (6) Bu beş öğeyi işleyebilme konusundaki yetisi[3].

    Yukarıda sayılan çeşitli düşünme türlerinin her birisindeki düşünme verili olarak kutsanması gereken bir eylem değildir. Değerli olan düşünme, kişinin düşünebildiği çerçeveyi genişleterek, daha önceden sahip olmadığı bir “buluş” ile sonlanan düşünme olup, buradaki buluş, kişinin mevcut bilgileri ile bağ kurabilme -ki buna akletme[4] deniliyor- sonucudur.

    Düşünme sürecini denetleyen bu öğeleri askıya almaksızın bir buluş üretilemeyeceği net olarak görülüyor. Toplumumuzun, buluşçuluk konusundaki geleneksel zafiyetine[5], akıl kullanma ya da düşünme konusundaki zafiyeti; ona da askıya alma konusundaki çekingenliği açısından bakmak gerekir.

    Bu tür düşünme süreçleri en sonunda kişinin evren tasavvuru denilebilecek bir noktada durmak zorundadır. Bu nokta bir süre, yeni bir düşünme yoluyla değişebilmeye açık bir inanç olarak kalabilir. Örneğin düşen bir cismin, yerçekimi adı verilen bir nedenle düştüğüne “inanılır”; eğer bu inanç değiştirilmeye kapanmaz ise bir süre sonra daha akla yakın başka bir bilgiyle değiştirilip, yeniden değişene kadar yeni inanç olarak benimsenir.

    Düşünme süreci bedendeki enerji bilançosu açısından en önde gelen süreç olup, toplam enerjinin %20 kadarlık bir bölümünü kullanmaktadır[6]. Gerek bu nedenle gerek düşünce çerçevesinin sınırlarını genişletme çabası yeni belirsizlikler getireceği ve onların aşılması için de yukarda sayılan altı öğede değişiklik yapma ihtiyacı nedeniyle ve nihayet doğan belirsizliklerin yaratacağı korkular nedeniyle düşünceler değişime kapatılabilir ve giderek değişime dirençli inançlar oluşabilir.

    Bu süreç dini bağlamdaki inançlar için de geçerli olup, inancın nihai derecesi denilebilecek olan “iman” için dahi İslami öğretideki “tahkîkî iman” (doğrulamaya dayanan iman) kavramı geçerlidir[7].

    Kimi yorumcular “iman”ın, sürekli gelişen bir süreç olmayıp, doğrulamalar sonunda birden sıçranan bir bilinç durumu olduğunu ileri sürseler de, şu cümle iman’ın gelişime açık karakterini göstermeye yeterlidir: “Aslolan her Müslümanın tahkîkî imana sahip olması, neye, niçin ve nasıl inandığının bilincini taşımasıdır[8]”.

    İman’ın bireysel karakteri, bunun “bir başkasının imanını tahkik etme” anlamı taşımayacağı, ancak ve yalnız kişinin kendi imanını sorgulama yoluyla doğrulaması ve giderek onu zayıflatmış olabilecek öğelerden arındırma çabası olması gerektiğini gösteriyor.

    Bu yazının konusunu oluşturan “askıya alabilme” becerisi düşünme çerçevesinin genişletilmesi için en önemli araçtır denilebilir. Düşüncelerinin -ki nihai durumda inançlarının- doğruluğundan emin bir kişi için bilim de din de donmuş birer kalıptan başka bir şey değildir.

    Bunun sürekli bir arayış içinde olmak anlamına geldiği açıktır. Fakat bu durumda, düşünme sürecinin altı öğesinin her biri içindeki çok sayıdaki element de kesinlikten uzak olacağına göre kaotik bir durum doğmaz mı? Eğer her şey değişebilirse neye dayanarak yeni düşünceler üretilebilecektir?

    İşte bu nedenle, altı düşünme öğesinin her biri için “daha az değişeceğine inanılan” birer omurga oluşturulmalı, diğerleri o omurgalar içine yerleştirilmelidir. Kuşkusuz omurgalar da değişime açık olmalıdır; ama her an için yine de elde “sabit duran bir omurgalar sistemi” mevcut olacaktır. Bu omurgalara “temel ilkeler”, “kurucu ilkeler” ya da “maksimler” denilebilir. Çeşitli alanlardaki maksimler için yapılan bir araştırmaya verilen cevaplar http://bit.ly/2BlLpGa adresinde -hiç dokunulmadan- verilmiştir.

    Sonuç: Bir toplumun sorun çözme kabiliyeti, beka (varlığını sürdürebilme) kabiliyeti ile neredeyse eş anlamlı sayılacağına; bu ise doğrudan doğruya o toplumu oluşturan bireylerin düşünsel kapasitelerine bağlı olduğuna göre, başta eğitim olmak üzere çeşitli alanlar için önemli bir yol göstericinin “düşünme becerilerinin geliştirilmesi” olduğu görülüyor.

    Bu yol göstericinin aksi de işe yararlıdır: Bir ülkeyi yok etmek için, onların düşünsel becerilerini azaltacak önlemler (ezber, sorgulamama, değişmez öğretilerle beyinleri doldurma vb) uygulamak, o ülkeyi işgal etmekten daha düşük maliyetlidir.

    Gerektiğinde askıya alınamayan ya da istemli unutulamayan[9] bilgi yararsız bir yüktür; yaratıcılığın, yeni öğrenmelerin ve en önemlisi muhakemenin önündeki aşılmaz engeldir. Bilgiçlik, bağnazlık ve köktenciliğin başlıca yapı taşı bu tür bilgidir.

    19 Aralık 2017

    [1] Kişinin başkalarıyla etkileşimi yoluyla elde ettikleri, “erişimindeki bilgiler” başta olmak üzere diğer öğeleri de etkilemektedir.

    [2] Örneğin, bir işte çalışan ve yaşamı için gereken ücreti kazandığı iş koşullarının dikte ettiği kimi zorunluklar, kişinin düşünce sınırlarını ister istemez etkilemektedir.

    [3] Bu yetiye zeka (intelligence) adı verilmekte olup ½’sinin genetik, ½’sinin çevrel faktörler olduğu biliniyor. Bkz. https://ghr.nlm.nih.gov/primer/traits/intelligence

    [4] Düşünme sürecini mümkün kılan yetiye akıl veya zihin (mind) adı verilmektedir. Zeka ve akıl arasında ortak yetiler olsa da akıl daha üstün yetiler (muhakeme, problem çözme vb) için kullanılıyor. https://en.wikipedia.org/wiki/Reason

    [5] Bkz. https://tinaztitiz.com/3634/biz-nicin-icat-yapamiyoruz/, https://tinaztitiz.com/wp-content/uploads/2012/05/total_history-1.pdf

    [6] Bkz. https://popsci.com.tr/cok-dusunmek-insani-yorar-mi/

    [7] Bkz. Tahkiki iman, https://goo.gl/wyu1Yq

    [8] a.g.e. (6)

    [9] Unlearning, geçerliği kalmamış bir bilginin istemli olarak unutulması

  • Kas 10 2017

    Sözcükler tüm çatışmaların nedenidir

    Bytinaztitiz InAhlak (etik) 9

    Bu ara bir kitap okuyorum: “İcadedilmiş Dillerin Topraklarında”[1]. Her an –belki birçok kişinin- kendi yüklediği ve gerek anlamı gerekse yerindeliği hakkında bir kuşkusu olmadan rastgele kullandığı sözcüklerin döne dolaşa ne anlamlar kazanıp nelere yol açtığını konu eden bir kitap.

    Yazar, sözcüklerin ve kullanımlarının rastgeleleğinin farkında olan mucit ruhlu kimi insanların tarih boyunca ne akıl almaz çalışmalar yaptığını ele almış. Bu kişiler farklı yer ve zamanlarda yaşamış da olsalar, hemen hepsinin ortak hareket noktası “anlatılmak istenen anlama pek dolaylı ve de keyfi olarak işaret edebilen sözcüklere dayalı diller yerine, evrensel olarak herkesçe aynı anlamlara gelecek –matematik gibi- bir sistematik icat etmek” olmuş[2].

    Bu alıntıları iletmemin nedeni, kitapta adı geçen mucitlerden birisine ait “Sözcükler tüm çatışmaların nedenidir” ifadesinin, gözlemlediğim bir konuya nasıl yansıdığını paylaşmak.

    “Allah’ın emirleri”

    Dindarlık (sofu – Ateist) skalasının neresinde olunursa olunsun “Allah emri” ifadesi çok sık kullanılır. Özellikle dini tartışmalarda sıkça, “Allah filan ayette şöyle emrediyor” ifadesi bir kalıptır.  Daha kızışmış tartışmalarda Allah neredeyse üçüncü bir şahıs olarak tartışmaya katılır ve çoğunlukla da o’nun adına “isteseydi öyle değil böyle emrederdi” biçiminde ahkam kesilir.

    Burada mesele neyin doğru neyin yanlış olduğu değil, saklı içerik[3] yöntemiyle verilen “Allah, emirler veren; bunlara uyulmadığı zaman da cezalandıran çok çok yetkili birisidir” mesajıdır. Nitekim halk aklı bu tanıma uygun bir sıfat da bulmuş ve “Allah baba” deyimini dolaşıma sokmuştur. Halkın çoğunluğunun –özellikle de geçmiş çağlarda- en yakınındaki biraz da olsa benzer yetkilere sahip kişi olarak “baba”yı bilmesinin bu deyimde payı büyük olsa gerekir.

    Ne zararı var?

    Bu masum benzetmenin sonuçları tahmin edilebileceklerden daha ciddi olmuş olabilir. Birisi, duyularımızın boyutları ve onlardan gelen bilgileri işleyebilen zihinsel yetilerimizle sınırlı algılama kapasitelerimizi aşabilen boyutlara sahip Allah kavramının birkaç boyuta indirgenmesidir.

    Böylece algı alanımız içine indirilen Allah, kızdırılmamaya çalışılan, ara sıra yapılacak yaramazlıkları bir baba sevecenliği ile görmezden gelen, kendisiyle kıyasıya pazarlık edilebilen, rüşvete (adak gibi) açık, çok tekrarlanan isteklerden (dua) sıkılıp istekleri yerine getiren ve daha kurnazların kötülükleri fatura edebildikleri, bulunduğu yeri (gökyüzü) bile belli hale gelmiş oluyor.

    Neler istediği, nelere kızdığı, ne cezalar vereceği de listelenmiş ve insanlara gönderilmiştir. Böylece merakın önü kapanmış, neyin niçin olduğu yolundaki yaşam sevinci kaynağı, emirler listesinin ezberlenmesine indirgenmiştir.

    Olası ciddi sonuçların bir diğeri, insanlar arasında yaratılan büyük uçurumdur. Bir bölüm insan, böyle bir benzetmenin saçma olduğunun farkında, algı sınırlarının farkında ve onu sürekli genişletme çabası içinde. Diğeri ise işine geldiği gibi pazarlıklar girişebildiği “birisini” bulmuş.

    Varoluşunu düzenleyen, görünür hale gelmiş (giderek gelişen bilim) ve henüz görünmez durumdaki (giderek bilimin aydınlattığı dinin kurucu ilkelerinin) tanımladığı büyük sistemin, etrafa emirler yağdıran bir varlık olmadığını; o sistemin sadece, insanların tutum ve davranışlarına karşı, bir bölümünü keşfettiğimiz, bir bölümünü de keşfetme çabası içinde olduğumuz kurallara –ki bunların hepsinin algı kapasitemiz içinde olmaması da mümkündür- göre “sistem cevapları” olduğunun bilincinde olanlarla, sistemle pazarlık ilişkisi içinde olanların oluşturduğu iki kesim.

    Keşke mesele burada bitse..

    Tanımlanan bu iki kesimden ikincisi yalnız Allah ile değil, her şeyle pazarlık halinde ve her birisi tarafından orantısız biçimde cezalandırılmaktadır.

    Sürekli atan sigortaya giderek daha kalın tel saran elektrikçi, demir tozunun bile patlayabileceğinin bilincinde olmayan işletme müdürü, ancak yüksek katma değer üreterek ayakta kalınabileceğini bilmeden ihracat hedefi koyan, bununla da övünen ihracatçı, T-shirt üretip cep telefonu tüketmek isteyen yurttaş ve daha binlercesi, çeşitli sistemlerle –sistem kurallarının dışına çıkma konusunda- sürekli tek yanlı bir pazarlık halindedir. Halbuki o sistemlerin hangi tutum ve davranışlara hangi “cevapları” üreteceği bellidir. Yani aslında kişiler kendi kendileriyle pazarlık etmekte ve her defasında kendilerini cezalandırmaktadırlar.

    Allah adı verilen büyük sistemin hangi durum karşısında ne cevap üreteceği de milyarlarca yıldır bellidir. Allah cisimleştirilip emirler veren, bazı hallerde beklendik emirleri vermeyen, bunun da nedeninin önerilen rüşvetler olduğu gibi bir anlayışa, bu konularda kendi kendini görevlendirmiş kişilerce itilen milyonlarca insan, o büyük sistemin işleyişinin temel ilkelerini anlamaya değil, ayrıntının ayrıntısı konularda çekişmeye tutuşmuş durumdadırlar, hem de bu konularda okumuş yazmış insanların gözetiminde.

    Anlamaya çalışmak en büyük ibadet olabilir..

    Tanrı, Allah, büyük sistem her ne ad konulursa konulsun, –hangi tutum ve davranışlarımıza karşı ne cevaplar ürettiğini- anlamaya çalışmak, bilime de dine de en büyük saygı ve ibadettir denilebilir. Bir masum görünüşlü Tanrı “emirleri” sözcük yanlışının, toplumların ayrışmasına ve onların en değerli nitelikleri olan meraklarını öldürmek ve paralel olarak da Tanrı’nın “emirlerini yorumlamakla kendini görevlendirmiş” insanların türemelerine ve de istismarına destek olmak anlamına geldiğini artık idrak zamanı gelmedi mi?

    10 Kasım 2017

    [1] Arika Okrent, “In the Land of Invented Languages”, Spiegel&Grau, New York, 2009

    [2] Bazı özel amaçla dillere örnekler: Emoji, Heterogram (linguistics), Icon (computing), Lexigram, List of symbols, List of writing systems, Logotype, Therblig, Traffic sign

    [3]bkz. https://tinaztitiz.com/dosyalar/SMUH_Profesyonel_Hizmetleri/Ortak_Kavram_Tabani.doc Sayfa 34
  • Ağu 27 2017

    Din ve bilim kurumlarıyla ilgili sorun nedir?

    Bytinaztitiz InAhlak (etik) 13

    Muhtemelen tüm varlıkların –bu arada insanın- doğuşundan itibaren en güçlü arzularından birisi, içine doğduğu –her türlü- ortamı, en genel deyimle “evreni” duyu organları ve aklı yardımıyla canlandırmak (tasavvur etmek), bunun için de sorular üretmek ve cevaplarını aramak olmuş görünüyor.

    Kendisini böylece güvende hissedebiliyor. Buna göre dinin de, sonradan gelişen bilimin de amacı aranan bu cevapları vermeye çalışmak olmuştur denilebilir. Bunun için, toplum içinde çeşitli biçimlerde kurumlaşmışlar.

    Normal olarak, her iki kurumlaşmanın da temel işlevi olarak kabul edip uyması beklenen amaç, kişilerin “evren tasavvurlarını özgürce oluşturmak” için uygun ortamlar yaratmak ise de pratikte durum böyle olamamıştır.

    Dini kurumlar, kaynaktan (yaratan) aldıklarını iddia ettikleri “hesap vermezlik” zırhını kullanarak hem bilim alanına müdahale etmişler, hem de temel işlevlerini bir kenara bırakıp, çeşitli (siyasi, ticari, ideolojik vd) çıkarlar sağlamaya (istismar) girişmişler.

    Bu yanlış konumlanmayı durdurabilecek tek imkan olan akıl (artikülasyon aracı da bilim kurumları) ise, din’in bir toplumsal gerçeklik olduğunu reddetmiş, hızlı gelişiminden de kazandığı kibir ile, kendini  evren tasavvuruyla ilgili tüm soruları cevaplayabileceği (hatta cevapladığı) iddiasına konumlamış durumda. Halbuki soruların sadece “nasıl” tarafını (o da bir bölümünü) açıklayabilirken, “niçin” tarafına ait bir açıklaması da yok.

    Bilim kurumları bu kibirli tutumları içinde, toplumun çok büyük bir bölümünün evren tasavvurlarını, değinilen yozlaşmışlıktaki din kurumlarının cevaplamasına terketmiş durumda. Aslında din kurumları da bilim kurumları da temel işlevlerinden uzakta sadece kendilerine hizmet eder durumdalar. Halk ise ikiye ayrılmış, ne din ne de bilimle ilgisi olan dini ve bilimsel hurafeler denizinde her iki kurumun temeldeki aynılığı yüzeydeki ayrılığı ile birbiriyle çatışıyor.

    Din ve bilim kurumlarının kazandıkları mevzileri terketmesi eşyanın doğasına aykırı görünüyor. Her sistem (yanlış oluşmuşlar daha da güçlü olarak) her tür değişime karşı kendini koruyor, koruyacak.

    Bu durumda, ilk aşamada yapılabilecek olan, din ve bilim kurumlarının bu ortak temel varlık nedeninin kabul edilmesi olabilir. İkincisi, her iki kurum yandaşlarının çok az şey bldiklerini kabul etmeleri ve bilgiçlikten vazgeçerek, binlerce yıllık geçmişlere ya da kulaktan dolma söylentilere dayanan ayrıntılar yoluyla keskin iddialar ileri sürmek yerine, şu temel ilkeyi kabul edip alçakgönüllü bir merak duygusuna teslim olmalarıdır: “İnsan cevap arar ve en kolay nerede bulursa onu benimser”.

    Dinin ya da bilimin tüm cevapları herkesin algılayabileceği kadar yalın olamayabilir. O halde, tüm cevapları bildiği iddiasından vazgeçip, sadece temel ilkelerle (maxims) çevrili alanlardaki cevaplarla ilgili “kesin olmayan iddialara sahip olduğu” gerçeğini ilan etmeli ve böylece insanların “varlık nedenleri ile ilgili sorularının peşinde koşmaları için meraklarını (ki o yaşam sevincidir) diri tutmaları olabilir.

    Kurumlaşmış istismar ancak bu yolla, o da ancak zaman içinde azalıp yok olabilir.

    Alanya, 27 Ağustos 2017

  • May 13 2017

    Birleşik akıl ve sorun çözme kapasitesi

    Bytinaztitiz InBilim ve Teknoloji 0

    Bildiğinizden emin olduğunuz bir şeyler düşünün. Örneğin okulda öğrendiğimiz, “üçgenin iç açıları toplamının 180o olduğu”. Bu bilginin aksini[1] iddia eden kimseye rastlamayan, her yargının en az bir ön koşulu olduğunu da kimseden duymamış bir çocuk, bu bilgiyi öylesine sahiplenir ki, zihninde bir küçük duvar örerek bu bilgiye uymayabilecek tüm alanları “öte taraf” ilan eder ve hiç kuşkusu olmadığı için de öte tarafa ait her şeyi –otomatik olarak- “tamamen” devreden çıkarır. Öte taraf “yok” hale gelir.

    Aile ortamında edinilen değerlerden birisi –mesela- “yardım isteyenlerin geri çevrilmemesi” ise, bu defa ikinci bir duvar örerek, bu kurala uymama hallerini[2] duvarın öte tarafı olarak ilan eder. Zihnin bir bölümü daha “öte” olarak etiketlenir.

    Ve 180 derece ve geri çevirmeme “öte taraflarından” arta kalan biraz küçülmüş ama yine de epey geniş olan “beri taraf”ta yaşamını sürdürür.

    Ama, aile, okul, sosyal çevre, TV, internet vd. bilgi ve değer kaynaklarından “her öğrendiği” küçük küçük duvarlar örmeye, yeni “öte taraflar” tanımlamaya başladıkça giderek daralan “beri alan” içinde yaşam sürdürülür. İnsan doğasının alışmak denilen özelliği nedeniyle, her defasında daralan alanı normal sayarak, bir rahatsızlık duymadan –hatta mutlu olarak-, oluşan “rahatlık alanında” yaşamını sürdürür.

    Keşke böyle olsa!

    Ne yazık ki bu duvar örme olgusu durmaz. Her korku, her takıntı, her yeni bilgi, her alışkanlık, her travma yeni küçük duvarlar örmeye devam eder ve kişinin asıl özgürlüğünü oluşturan düşünsel özgürlük alanı giderek daralmaya başlar.

    Yine de durmaz!

    Yapısı itibariyle mevcut bilgiler arasında sürekli yeni bağlantılar kuran insan beyni, dış etkilerle oluşan duvarlar üzerinde çalışarak onları genişletir. Örneğin, kedi tırmalaması nedeniyle oluşan “kedilerin uzak durulması gereken küçük canavarlar olduğu” yolundaki küçük duvar, kişinin kendi çabasıyla(!) uzar ve önce diğer kedileri (kaplan, pars vs), sonra diğer hayvanları “öte” ilan eder.

    Bir çeşit zihinsel sterilizasyon gibi işleyen bu mekanizma giderek hızlanır ve rahatlık alanını kirletebilecek her ne varsa “düşünerek” bulur ve “öte”ye atar. Bu duvar inşaatının birincil parametresi dış kaynaklı bilgi ve deneyim girdileri ise, ikincisi açıklanan bu “iç inşaat” ve üçüncüsü de “zaman” faktörüdür. Yaşlanan insanların –genellikle- her şeyden (parasızlıktan, yalnız kalmaktan, hastalanmaktan vs vs) korkması belki de böyle açıklanabilir.

    Her beklenti / korku / takıntı / vizyon / tutku / bilgi – beceri / kendini beğenme – beğenmeme / nefret /unvan, rütbe / meslek / siyasal veya dini ideoloji / inanç veya inançsızlık / yasal ve ahlaki kurallar / gelenek ve töreler / ritüeller / genetik miras / gen–kültür etkileşimi (https://goo.gl/7ho2dS) / ezber (sorgulamaya kapalılık) / çeşitli amaçlı koşullandırmalar / çeşitli nörolojik farklılıklar ve daha bir çok faktör özgürlük alanını daraltıp öte alanı genişletir.

    Kuşkusuz bu etmenlerin etkileri kişiden kişiye değişse de net olarak ortaya çıkan durum, yukarıda ancak bir bölümü sayılan duvar öğeleri ile çevrelenmiş özgür düşünme alanlarının son derece çeşitli olduğu ve benzer özgür düşünme alanına sahip iki kişinin bile bulunmasının neredeyse imkansızlığıdır.

    İyi de bu durumda nasıl anlaşabiliyoruz?

    Aslında anlaşma söz konusu değildir; gerçek yaşam, karşı tarafların savlarından en az zarar görebilecek pozisyonlar alabilmek amacı çevresinde oluşur; o pozisyonlanmaların koruyamadığı bölüm ise dedikodu, yakınma, şiddet gibi yollarla dengelenir.

    Toplum içindeki çeşitli roller bu pozisyonlanmayı kolaylaştırma amacına yöneliktir. Ast-üst ilişkileri gerek iş yaşamında gerek aile içi hiyerarşide standart pozisyonları tanımlamıştır. “Üst’ün fikirleri, ancak kendisinin izin verdiği ölçüde eleştirilebilir” kuralı hemen hemen tüm sosyal yapılanmalarda en geçerli kuraldır. Bu yapılandırılmış iletişimin dışındaki gerçek ise “körler sağırlar birbirini ağırlar” vaziyetidir, kimsenin kimseyi anlamak gibi bir derdi olmadığı gibi, bu pek mümkün de değildir.

    Bu denli sınırlanmış özgür düşünme alanlarına sahip bireylerin, kendi zihinsel kapasitelerinden daha büyük bir kapasite ortaya koymaları gerçekten önemli bir sorundur ve üzerinde ne kadar çalışılsa yeridir.

    Daha büyük kapasite niçin gerekli olsun ki?

    Cevap basittir: Çünkü sorunlar, kişilerin zihinsel kapasitelerini aşmayacak giriftlikte olmak zorunda değildir. Ayrıca, sorunlar arasındaki etkileşimler (https://goo.gl/nNXk5x) sonunda öylesi karmaşık yapılar ortaya çıkabilir ki, çözmek bir yana anlamak (https://goo.gl/YVBhdQ)  dahi güç olabilir. Böylece çitişmiş sorunlar yumağı için doğal olarak daha yüksek sorun çözme kapasitesi gerekir.

    Çare yok mu?

    Bu tablo karşısında, düşünme alanlarının bir sürü duvarla daralmış olduğunun farkına varmaları sihirli bir etki kadar önemlidir. Çünkü bu “farkına varma” halinde iki şey olabilir:

    (1)  Kendisi açısından doğru-iyi-güzel[3] olanların, ancak kendi özgürlük alanının ürünleri olduğunu; bunların ise bir başkasınınki ile aynı olması olasılığının sıfıra yakın olduğunun bilincine varabilir. Kendisine doğru-iyi-güzel görünen perspektifin nasıl çarpılmış bir perspektif olduğunu, bir başkasındaki perspektifi anlamak yolunda müthiş bir merak doğar –ki yaratıcılığın kaynağı bu meraktır-.

    Aynı zamanda sorunları çözmek için çok güçlü bir aracın, yani başkalarının perspektiflerinin varlığını keşfeder. Bu gerçeğin bilincine varmış iki veya daha çok kişinin perspektiflerini birleştirerek, her birinin tek tek çözebileceğinden daha karmaşık bir sorunu çözmeleri olgusuna ise Birleşik Akıl denilebilir. Bu, uzlaşmaya dayalı olan ortak akıldan farklı bir olgudur.

    Daha güç olsa da bir olasılık, duvarların bir bölümünden kurtulma ya da en azından küçültme çabalarıdır. Bir uç durum ise –en azından zaman zaman kısa süreliğine- duvarlarını askıya alabilmeyi deneyimlemesidir. Bu gibi hallerde neler olabileceğine ilişkin bir örnek Jacob Barnett adlı 11 yaşındaki bir dahi çocuğa ait bir videoda kendi ağzından anlatılıyor (https://goo.gl/RXZ5VE).

    Farkına varma için yardımcı olabilecek ne var?

    Kişi, kendi aklının ürünleri olarak görüp gurur duyduğu her ne varsa, onların ne denli güvenilmez olduğunu görebilme cesaretine sahipse “farkına varma” çok kolaydır. Bu durumda II Dünya Savaşı ile ilgili bir olay (https://goo.gl/XVLCLJ) yeterlidir. Aslında çoğumuzun başından, akıl sınırlarımızı yüzümüze vuran epey olay geçmişse de bunları hatırlamak pek işimize gelmez; halbuki onlar, başkalarının akıllarının değerini anlayabilmemiz için altın değerinde birer fırsattır (kişisel bir örnek için http://wp.me/p2t6mi-218).

    Eğer bu cesarete sahip değilse, duvarlarla sınırlanmış küçük cehennemini, övünülecek sıfatlar, unvanlar, ilişkiler, yıllar vb ile sarmalayıp başkalarının gözünden saklamaya çalışır ve orada yaşamaya çalışır.

    Uzun sözün kısası!

    • İnanılmayacak kadar çok sayıda dış etken ve beynin bunlar arasında yeni bağlantılar oluşturması sonunda, zihinsel özgürlük alanlarımız ister istemez daralır. Bu olgu, sorun çözme kapasitemizi önemli ölçüde azaltır.
    • Her kişinin zihinsel özgürlük alanının büyüklüğü ve çevreleyen sınırlayıcı etkenler farklıdır. Bu bir zihinsel imza gibi özgündür. Fakat kişi bunu genellikle fark etmez ve farklılıkları yok eden eğitim, sosyal çevre ve medya nedeniyle herkesin aynı şekilde düşündüğünü varsayar.
    • Toplumun özgün zihinsel imza sahibi kişilerden oluşması, gerek bireysel gerek kurumsal gerekse toplumsal sorun çözme kapasiteleri açısından büyük bir şanstır. Çünkü birinde olmayan diğerinde olabilir ve birleştirilebildiğinde ikisinde de olmayan daha etkili bir zihin ortaya çıkabilir.
    • Bu farklılıkların farkına varılması, girift sorunların çözümü için bir zorunluktur. Birleşik Akıl’lar ancak bu şekilde oluşabilir. Buna bir anlamda çeşitliliğin gücü de denilebilir.
    • Farkına varma olgusu bir cesaret meselesidir. Giderek daralacak rahatlık (konfor) alanında yaşamak ya da sınırlayıcı duvarların farkına varıp onları “yönetmek” tercihleri karşısındayız.
    • Merak, duvarlarının farkına varan kişilerin, başkalarının akılları ile dayanışma kurma konusundaki arzularının bir dışavurumudur.
    • Zihinsel duvarları olmadığına, en doğruları düşündüğüne, dolayısıyla da başkalarının akıllarına ihtiyacı olmadığını düşünenler için ise tüm yemekler serbesttir; birey olarak da ulus olarak da.

    13 Mayıs 2017

     

    [1] Ancak düzlem üstüne çizili üçgenler için geçerli olan 180o kuralı, yüzey üzerindeki üçgenler için geçerli değildir.

    [2] Sınav sırasında kopya “yardımı” talep eden kişinin bu talebi –ve benzer gayrı ahlaki yardım talepleri-  ise tabii ki geri çevrilmelidir.

    [3] Akıl – Ahlak – Estetik yaşam alanlarımızın 3 boyutu ise, “doğru – yanlış” akıl boyutunun iki ucunu; “iyi – kötü” ahlak boyutunun iki ucunu; “güzel – çirkin” ise estetik boyutunun iki ucunu temsil eder.

  • Nis 25 2017

    Otobiyografi kesiti-4: Bildiğimi zannettiğim dağlara kar yağışı nasıl başladı?

    Bytinaztitiz InBilim ve Teknoloji 14

    Yıl 1970. Bir yıl kadar önce, çalıştığım kurum (Ereğli Kömürleri İşletmesi) beni Ankara’da iki haftalık bir kursa yollamış. FORTRAN-IV programlama dilinin öğretildiği bu kursu tamamlamışım ama, işimle ilgili olarak doğrusu neye yarayacağı konusunda pek de bir fikrim yok.

    Bir süre sonra işletmemizde “muhasebe makinesi” olarak bilinen bir bilgisayar olduğunu öğrenip, bir yolla (https://tinaztitiz.com/3129 adresindeki yazımda uzunca anlatmışım) kullanma imkânı bulunca, 16K’lık makinenin azami 8K’lık bölümüne sığabilecek programlar yazabileceğimi düşünüyorum.

    Bu programların bir işe yaraması o an için önemli değil, yeter ki basit de olsa tanımlanan bir işlemi yapabilsin. Mesela 1’den 1000’e kadar sayıları toplayabilsin. Amaç belli; bunları yaptırabilirsem giderek daha karmaşık işleri de yaptırırım. Bilgisayarı ilk kullanmama izin verildiği günü hatırlıyorum; yaklaşık 200m2’lik, tabanı –kabloların geçirilmesi için- yükseltilmiş ve klimatize edilmiş bir salonda, her birinin aylık kirası $5,500 olan iki makine var (birisi yedek); IBM 360/20.

    Bilgisayarın yedeği olur mu diye düşünenler olabilir, ama 40,000+ maden işçisinin –ki Dünyada da maden işçileri genelde en isyankâr işçiler sayılır- ücret bordrolarını yapan bilgisayarın bir yedeğinin olması kolayca anlaşılabilir bir şey. (Nitekim zaman zaman, bir yasal gereklilik nedeniyle ücretlerde küçük de olsa bir kesinti olduğunda ortaya çıkan toplu gösteriler bunun kanıtıydı. Bir mühendisin öldüresiye dövüldüğü Kozlu olaylarını yaşıtlarım hatırlayabilir).

    Bu nedenle herhangi bir bilgisayar arızasına karşı IBM firması bir de teknisyen tahsis etmiş, işletme de bilgisayarların bulunduğu binaya yakın bir lojman tahsis etmiş. Bir arıza olduğunda teknisyen –gecenin hangi saati olursa olsun- hemen koşup geliyor. Bilgisayar odasının kendine özgü bir teknolojik kokusu var. Öyle her önüne gelen giremiyor.Bilgisayar o denli önemli bir şey ki, gösterilen bu saygıyı hak ediyor. Bunun ayrıcalığını da bir yandan hissediyorum.

    Nihayet, bilgisayarı kullanmama izin verilen sabah 04.30’da, önceden özel program yazma formuna özenle yazdığım programı çalıştırmak üzere o saygın mahale giriyorum. Hafiften ellerim titreyerek, kağıttaki kodları delikli kartlar şeklinde hazırlıyorum. Sıra, programı çalıştırmaya geldi ve RUN (koştur) düğmesine bastım. O da ne ERROR (hata)!

    Hata mesajını görünce en küçük bir kuşku duymadım, bilgisayar arıza yapmıştı. Gerçekten de program çok basitti. Tek döngüden ibaret, 5-6 satırlık bir programda yanlış yapılabilecek bir şey yoktu.

    Derhal telefona sarılıp teknisyeni uyandırdım ve –biraz da sitemle- (sanki bilgisayarı teknisyen yapmış gibi) bilgisayarın arıza yaptığını ve derhal gelmesini istedim. Beş-on dakika içinde teknisyen uyku sersemi geldi ve biraz çekingen tavırla “yazdığım programda bir hata olup olmadığını” sorma gafletinde bulundu.

    Zaten patlamaya hazırken bu küstahlığını karşılıksız bırakır mıyım? Böyle bir olasılığın asla olamayacağını kendisine anlattım. Adam da zaten pişman olmuş ve bilgisayar konsolu üzerinde testler yapmaya başlamıştı.

    10 dakika kadar sonra yazıcıdan test raporu çıktı. Laboratuvardan çıkan kan testi gibi uzun rapordan ben pek bir şey anlamadım ama sonuç netti: Program hatası! Bu ilk ders, aklıma gelen ve doğruluğundan hiç kuşkulanmadığım “sorun ve çözüm tanımlamalarımın” pek öyle güvenilir şeyler olmadıklarını, çoğunlukla kendimi başkalarına benimsetme gizli arzumun bilgisayar kodları arasına gizlenmiş formu olduğunu gösteriyordu.

    Giderek –bu defa bilgisayarlara kusur bulmadan- daha karmaşık kodlar yazdıkça, insan akıl ve birikimlerinin ne denli yanıltıcı olabildiğini görmeye başladım.

    Huylu huyundan vazgeçer mi?

    Yıl 1988. Turizm Bakanlığı görevindeyim. Kamu arazilerini, üzerlerine turistik tesisler yapılması amacıyla 49 yıllığına girişimcilere tahsis ediyoruz. Bu arada aklıma müthiş bir fikir geldi: Ailemizde bedensel engelli bir yakınımız olduğu için engellilerin sorunlarıyla yakından ilgiliyim. Bu insanların büyük çoğunluğu, çevrenin hep sportmen yapılı insanlarla dolu olduğu, yaşlı, engelli, çocuk, hasta gibi kişilerin de pek önemli olmadığı varsayımına göre düzenlenmesi nedeniyle, evlerinden dışarı çıkamaz durumdadır.

    O halde madem ki elimizde bir imkan var, tahsis ettiğimiz kamu arazilerinden birisini bir koşulla tahsis edelim: Sadece bedensel engellilerin kullanabileceği bir tatil tesisi. Ama, geçmiş deneyimlerim dolayısıyla bu fikrimde de bir “kod hatası” olabileceği nedeniyle bakanlık ilgililerine bu fikrimi açtım. Hepsi inanılmaz bir birliktelikle, böylesi bir fikrin ancak benim aklıma gelebileceğini belirtip kutladılar (zaten ben de doğru fikir olduğunu biliyordum).

    Hemen şartname hazırlıklarına başlandı. Bu arada, insan iyi bir fikrini başkalarıyla paylaşmazsa çatlarmış, ben de Hacettepe Üniversitesindeki bir tanıdığıma (Prof. Güler Gürsu) fikrimi nasıl bulduğunu açtım (aslında onun da hayran kalacağından emindim).

    Güler hocanın dehşetle açılmış gözleri, IBM teknisyeninin ERROR mesajına ait bilgisayar çıktısını yorumlarkenki bakışları gibiydi: “Tınaz bey bunu sakın yapmayın, onları bir araya toplayıp toplumdan izole etmek değil, tam aksine diğer tesisleri de engellilerin kullanabileceği hale getirmek lazım”.

    Bu defa kendi fikrimin doğruluğuna koşulsuz güvenmemiştim ama, çeşitlilik oluşturmayan, amirinin fikirlerini sadece “neresi desteklenebilirdir?” süzgeciyle dinleme konusunda uzman olmuş kişilerle yetinme tuzağına düşmüştüm. Kim olursa olsun, -hangi saiklerle olursa olsun- aykırı fikir üretenlere olan düşkünlüğümün, özellikle güç sorunlar karşısında “birleşik akıl” arayışlarımın altındaki bir neden de budur.

    25 Nisan 2017

  • Nis 02 2017

    Ortak Akıl, Uzlaşı, Çeşitlilik

    Bytinaztitiz Inİnsan 1

    Tanımlardan başlamak gerekirse:

    –       Ortak:

    Birden çok kimse veya nesneyi ilgilendiren, onlara özgü olan, onların katılmasıyla oluşan, müşterek (TDK, http://bit.ly/2opcLZg)

    –       Akıl

    1. Düşünme, anlama ve kavrama gücü, us (TDK)
    2. Enformasyonu algılayıp, onu bir ortam veya bağlama göre davranışlara uyarlanabilir bilgi şeklinde tutabilme yetisi (Wikipedia, http://bit.ly/2opuYG9)
    3. Kökeni: legend > intellegere (L): arasından / aralarından seçmek[1]

    –       Uzlaşı

    1. Uzlaşmak durumu, uyuşma, uzlaşı, uzlaşım, mutabakat, konsensüs (TDK)
    2. Grup üyelerinin, bütün için en iyi olacak bir kararı geliştirip, desteklemek üzere anlaştıkları bir grup karar alma süreci (Wikipedia, http://bit.ly/2opz80y)

    –       Ortak akıl

    1. Bir grubun uzlaşı ile ürettiği karar (yukarıdaki tanımlardan çıkarsanabilen)
    2. Çok sayıda kişinin yardımlaşma, yarışma ve toplu çabalarıyla oluşan ve uzlaşılmış karar olarak ortaya çıkan grup aklı (Wikipedia, http://bit.ly/2opAmZI)

     

    Bu tanımlar birlikte değerlendirildiğinde, Ortak Akıl kavramının odak noktasının “uzlaşma” olduğu görülüyor. Uzlaşma ise –ister istemez- sürece katılan her bireyin, kendisi için amaç olarak gördüğü şeye en yakın grup kararına erişebilmek için tavizler vermesi anlamına geliyor.

    Söz konusu taviz kimi hallerde, üzerinde karar oluşturulmak istenen özneyi (mesela sorgulanamazlık) olumlu etkileyebilecek bir seçenekten vazgeçilmesi anlamına da gelebilir. Yine de, grup üyeleri her ne kadar görünürdeki özneyi (örnekteki sorgulanamazlık) en iyilemek yolunda çaba gösterdiklerini söyleseler –hattâ buna inansalar- dahi, gerçekte farklı özneleri amaç edinmiş olabilirler.

    Daha da ileri gidilerek şu ileri sürülebilir: Grup üyeleri, aynı bir özneye yönelik olarak uzlaşmaya çalışabilir; ama o öznenin tanımı ve/ya gerçekleştirilebilmesi için yöntemler konusunda alışkanlıklarını, paradigmalarını, bildiklerini, bildiğini zannettiklerini, inançlarını askıya alamayabilir, en azından esnetemeyebilirler.

    Birincil amaç eğer uzlaşı sağlamak ise, bu durumda varılacak karar “özne durumundaki amaç” için en iyi karar olmayabilecektir. Yani uzlaşı her durum için en iyi karar anlamına gelmeyebiliyor.

    Hem uzlaşı sağlanması hem de en iyi kararın bulunması için bir yol var mıdır?

    Bu gibi durumlarda genelde sarılınan çözüm, birikimlerine güvenilen ya da güvenilmesini isteyen birisinin ortaya çıkıp, grup adına karar vermesi olabiliyor. Pratik, kesin, düşük maliyetli. Fakat alınan risk, o kişinin kendini ve/ya grubu yanıltması olasılığıdır.

    Bir diğer çözüm ise, iğne ile kuyu kazımına benzetilebilir. Bu durumda amaç sadece uzlaşı sağlamak olmayıp, “en iyi çözüm çevresinde uzlaşı sağlamak”tır. Bunun yolu ise, çevresinde uzlaşı oluşabilir gibi görünen nispeten benzer fikirlerden daha yaratıcı olanları arayabilmek için:

    –       Sabır,

    –       Kestirme çözümlere karşı kuşku,

    –       Yüksek özgüvenle destekli fikirlere karşı kuşku,

    –       Paradigma yıkımlarına, tüm doğrularını terke hazır olma,

    –       Çaba harcamaya hazır olma,

    gibi öğeler zorunlu görünüyor. Ama bir öğe daha var ki, uzlaşıya dayalı Ortak Akıl ile, en iyi fikirlerin bulunmasına dayalı Ortak Akıl arasındaki farkı oluşturuyor.

    Uzlaşıya dayalı ortak akıl genellikle katılımcıların bireysel amaçları arasında bir orta yol bulmayı amaçlarken, en iyi fikrin bulunmasına dayalı ortak akıl, tüm grubun tek tek çıkarlarını büyük ölçüde aşan bir ortak amaca yönelik yol bulmayı amaçlar ve bu yol bir “orta yol” olmayabilir.

    II Dünya Savaşı sırasındaki müttefik bombardıman uçaklarının daha az kayıp vermesini sağlayan çözüm bir uzlaşı arayışı sonucunda doğmamış, tüm benzer (ve uzlaşı içindeki) fikirleri aşabilen tek fikir sonucunda doğmuştur.

    Bu iki ortak akıl arasındaki derin ayrımı ortaya koyacak iki parametre “Sorun Nedir?” ve “Nereye Varmak İstiyoruz?” sorularıdır.

    Bu sorulara verilecek cevapların, olabildiğince çeşitliliği yüksek, dışa kapalı olmayan bir grubun, yargılarını tamamen askıya almış üyelerince verilmesi halinde aranan çözümler bulunabilir. Bu ikinci tür ortak akıl süreci kaotik olup yapılandırılmış süreçlerden farklıdır.

    Peki o “uzlaşı içindeki fikirleri aşabilen” farklı fikirleri nasıl bulacağız? Bunun için sihirli bir formül olduğunu sanmıyorum. Tek yapılabilecek olan, o tür fikirleri caydırabilecek ortamlar yaratmaktan kaçınmak olabilir.

    Çeşitlilik, yaratabileceği kaotik ortamın yaratacağı güçlükler bir yana, paha biçilmez bir zenginlik kaynağıdır. Çeşitlilik insan doğasında da gizlenmiş bir hazinedir. Çocukluktan itibaren beyinlerimize kazınılmaya çalışılan bilgiler, inançlar, öğretiler, bu çeşitliliği yok etmeye yol açmanın ötesinde bir işe ne yazık ki yaramamıştır.

    2 April 2017 Pazar

    [1] Partridge, E., Origins – A Short Etymological Dictionary of Modern English, Greenwich House, New York, 1983

  • Mar 28 2017

    Eğitim’den ne bekliyoruz?

    Bytinaztitiz InEğitim ve Toplum 10

    Sık sık, yeni tanıştığım kişilere aynı bir soruyu sorarak bir çeşit anket yapıyorum. Aşağıda, şu ana kadar aldığım cevaplardan oluşturduğum gruplamalar var. Sorduğu soru şu: “Eğitimden en temel beklentiniz nedir?”

    Cevap grupları:

    • Vatana millete yararlı olsun.
    • Arkamdan bir yasin okusun.
    • Dünya vatandaşı olsun.
    • Devrimci olsun.
    • Altın bilezik (meslek) sahibi olsun.
    • İşgücü piyasasının gereksindiği insanları yetiştirebilsin.
    • Ayakları üzerinde durabilsin.
    • İnsanlık ailesine katkıda bulunsun.
    • Altın nesil olsun.
    • Asımın nesli olsun.
    • Dindar ve kindar nesil olsun.
    • İyi ahlaklı olsun.
    • Her durumda gemisini yürütebilsin.
    • Mum gibi doğru olsun.
    • Cemaatimizin üyesi olsun.
    • Milliyetçi olsun.
    • Atatürk’ün askeri olsun.
    • Birey olsun.

    Bunlardan çıkarabildiğim üç sonuç var:

    (1)  Eğitim’den ne istediğini netleştirememiş bir kitle.

    (2)  Eğitimi de dini de kendi özgün işlevleri dışında kullanarak ikisini de işe yaramaz hale getirmişiz.

    (3)  Mevcut eğitim sistemi bütün bu isteklerin her birinden birazcık içerecek bir yapıda (yani little little in the middle)

    28 Mart 2017

  • Mar 12 2017

    Sorun Nedir?

    Bytinaztitiz Inİnsan 10

    Gözlemler özneldir. Aşağıdaki satırlar da benim gözlemlerimdir, dolaysıyla özneldir. Katılır ya da katılmayabilirsiniz; o size bağlı. Katıldıklarınız, dolayısıyla bulunduğumuz minicik evren parçasında niçin mutsuz olduğumuz konusundaki tanılarınızı değiştirebilir ya da boş verebilirsiniz. Ama her gün üst üste koyup, daha iyi anlamaya çalıştıklarımı bilmek isteyebilirsiniz.

    Adına kök sorun denilebilecek sorunlar birer sorun üreteci olduğu için çok sayıda soruna aynen kimyadaki elementlerin birleşip yeni sorunlar üretmeleri gibi  kaynaklık ediyor. Bu tür sorunlara birkaç örnek:

    • Akraba evliliği
    • Rasyonel ve kritik düşünme yetmezliği
    • Din istismarı (dini ve seküler ahlakın temel ilkelerinin (maxims) aydın kesimin ilgi alanı dışında kalmış oluşu)
    • Sorun Çözme Beceri yetmezliği (complexity management)
    • Sorgulama yetmezliği (koşulsuz doğrular)
    • Dil yetmezliği bağlamında:
      • Önemli bazı kavramların eksikliği (örn. hayalet ve kök sorun, korkmama özgürlüğü vb)
      • Önemli kavramların Türkçe karşılıklarının olmayışı nedeniyle yanlış anlama (örn. organizasyon, koordinasyon, demokrasi, rasyonel ve kritik düşünme vb)
      • Türkçeleştirilmiş kavramların ayırt etme güçlüğü yaratması (örn. çoğunlukçu ve çoğulcu demokrasi)
      • Köken bilim (etimoloji) dalına karşı genel ilgisizlik
    • Toplumun ortak kavram tabanı bulunmayışı
    • Çeşitlilikten arınmış tek tip ideolojiye göre insan yetiştirme amaçlı eğitim (dindar nesil),
    • Vizyon eksiği (birey, kurum ve toplum için)
    • Kadınsız toplum vbg.

    Bu sorunların her biri onlarca soruna kaynaklık etmekte; fakat toplumun büyük çoğunluğu bu sorunlar, kökleri ve türevleri konusunda zihinsel bir netliğe sahip görünmüyor.

    Sıralanan bu örneklerin ele alınması, üzerlerinde çözümlemeler yapılması, bu çözümlemelere dayalı çözümler geliştirilmesi için, toplumun tüm kesimlerince kullanılabilen bir araç üzerinde “geniş uzlaşı” kurmak, bu yollardan geçmiş medeniyetlerin kullandığı ortak bir yöntem.

    Bu araç, yaşamımızın rasyonel (akılla kavranabilen) alanları olduğu kadar irrasyonel (sezgiyle kavranmaya çalışılan) alanları için de ipuçları elde etmek amacıyla kullanılabilir olan “akıl” olagelmiş; böylece akıl ve sezgi arasındaki ilkel çatışmalar, bu defa akıl ve sezgi bütünlüğüne dönüşmüş[1].

    Toplumumuz, gerek sorunlarını anlayıp çözmek, gerekse arzularına erişme yolundaki engelleri aşmak için olsun, akıl (bilim) aracını yeterince kullanamadığından, karmaşıklık içinde rehbersiz yol bulmak gibi bir açmaz içine düşmüşdurumda.

    Genellikle irrasyonel bir bütün olarak tekrarlana tekrarlana çoğunluk tarafından da öyle anlaşılan “din” kurumunca da kuvvetle vurgulanan akıl kullanımı, toplum yaşamına egemen olamamış, akıl’ın bıraktığı boşluk akıldışılık tarafından işgal edilmiştir. Bundan en büyük payı -tahmin edilebileceği gibi- din kurumu almışsa da, -toplum çoğunluğu açısından- bilim de büyük ölçüde payını almış; böylece akıldışılık toplumumuzun başlıca mürşiti (rehberi) haline gelmiştir.

    Akıldışılık ikliminde üremiş / üremekte olan sorun stokumuz, günümüz Dünyasının hakim paradigması olan “sahip olun(a)mayan değerin, sahip olandan akıl (koz), riza (akıldışılık), kurnazlık (ticaret) ve/ya zor (askeri) yollarla ele geçirilmesi”[2] uyarınca sorunları istismar et, yok ise yarat kuralınca artmaktadır.

    Sorun stokumuzdaki bu artış, zaten kısıtlı olan Sorun Çözme Kabiliyetimizi[3] daha da zayıflatıyor, bu da dönerek sorun stokunun daha da artmasına yol açıyor. Tam bir spiral !

    Bu kaotik iklimde üremekte olan gündelik sorunlar, birey ve kurumların dikkatlerini üzerlerine çekmekte, böylece en temeldeki akıl dışılık sorununa yönelmesini engellemektedir. Buna göre, ele alınmesi önerilen öncelikli sorun, “sorun’un tam olarak ne olduğunun ve de ne(ler) olmadığının anlaşılması”, sonra da uygun çözüm(ler) geliştirmeye çalışmak değil midir?

    Toplumun çoğunluğu, gündelik sorunlardan umarsızca yakınarak rahatlama yolunu seçse de, daha yüksek nitelikli kesimler de benzer bir “şimdi ve burada çözüm” tuzağına (http://wp.me/p2t6mi-1PH) düşmüş görünüyor. Kısacası, sorun “akıldışılık sarmalı”dir.

    Bu tanı sizlere tatmin edici görünmeyebilir. Ama bu aynen birisinin size kör olduğunuzu, gördüğünüzü sandıklarınızın belleğinizde –kör olmadığınız yıllardan- kalma görüntüler olduğunu söylemesine benziyor.

    Olabilir mi?

    Bir düşünün, ama iyi düşünün.

    Ve tekrar tekrar düşünün.

    Buna inandığınızda birçok çözüm yolu olduğunu, tek engelin, referandum sonucu gibi yanıltıcılar olduğunu göreceksiniz.

    12 Mart 2017

     

    [1]Bkz. https://tinaztitiz.com/3812/akil-sezgi-sarmali-parcalanirsa-ne-olur/

    [2] Kısaca “Değer Transferi” (bkz. https://goo.gl/ctIYDq)

    [3]Mukayese edilebilir ülkelere göre sorun çözme kabiliyetimizin belirgin biçimde düşük oluşu (Bkz. T.Titiz, Sorunların İntikamı, Sah. 23-24, Pegem Yayınevi, 2015), sorun stokumuzun azalmayıp artmasının bir nedenidir.