-
May 25 2012 Yüksek Öğrenim
Yüksek öğrenim sorunları konusunda kimi düşüncelerimi okurlarımla paylaşmak üzere birkaç başlık halinde bunları dikkatinize sunuyorum.
Nasıl bir YÖK?
Birbirinden farklı statülerde, farklı ihtiyaçlara göre kurulmuş bulunan yüksek öğrenim (YÖ) kurumlarının, bir yandan varoluş nedenlerindeki bu farklılıklarını korurlarken bir yandan da aralarında bir eşgüdümün bulunmasını beklemek normal olandır.
Adı YÖK ya da her ne ise böyle bir eşgüdüm kurumu bu bakımdan mutlaka gerekir. İrdelenmesi gereken bu “kurum”un nasıl bir “kuruluş” olması gerektiğidir. Etli-kemilkli bir fiziki organizasyon olabileceği gibi tamamen sanal, yani tanımlanmış ilişkiler kümesi şeklinde de olabilir.
Genel kanı fiziki örgütlenmelerin daha etkili olacağı ve bu yüzden de ülkemizdeki hemen tüm organizasyonların bu şekilde olmasına karşın gerçek pek böyle değildir. Hattâ denilebilir ki, bir örgütlenme sanaldan fizikiye kaydıkça etkililiği de bununla ters orantılı olarak hızla azalır.
Bu gerçeği keşfetmiş olanlar ne yazık ki bilim dünyamız değil mafya dünyamızdır. Mafyatik örgütlenmelerin binası, genel müdürleri, insan kaynakları departmanı, resmi araçları ya da anlaşılmaz yazılı kuralları bulunmamasına karşın en ekonomik, en etkili biçimde çalışan örgütlerdir.
Etkili örgütlenmelerin hepsinin ortak ve değişmez birkaç özelliği “çok başlılığı” (yanlış okumadınız) ve “başlar arası etkileşim”dir.
Günümüzün “ağ örgütlenmesi”nin bu iki temel özelliğinden birincisi yani “çok başlılık” geleneksel yönetim kültürümüzün kategorik olarak reddettiği bir “olmaz”dır. Bu yüzden de çağımızın karmışık ihtiyaçlarını “tek başlı” organizasyonlarla karşılamaya çalışan resmi ve özel kurumlarımız ister istemez derin birer hiyerarşi yaratmışlardır.
Çok başlılık ilkesine göre örgütlenmede de bir “enbaş” vardır; fakat bu enbaş her kararı veren, her sorunun kendisine aktarıldığı her sorunu çözen, kağıtlar arasında ne yapacağını şaşırdığı için -ister istemez- korkutarak yönetme yoluna sapmış bir kişi değildir.
Modern çok başlı örgütlenmenin “enbaş”ı, diğer “baş”lar arasındaki olası etkileşim zafiyetlerini farkedip giderilmesine katalitik etki yapan bir kişiden ibarettir. Hattâ, örgüt içinde olup bitenden habersizdir dahi denilebilir.
Bu soyut yaklaşımdan somut üniversiteler arası eşgüdüm örgütlenmesine dönülecek olursa, tüm üniversitelere neyi nasıl yapacaklarını emreden hiyerarşinin tepesindeki bir YÖK kesinlikle sorunun çözümü değildir, sorunun ta kendisidir.
Bunun yerine, yukarıda tanımlanana benzer bir “enbaş YÖK”, üniversiteler arasındaki etkileşim ilişkilerinin tanımlanmasına katalitik etki sağlayan bir kurum olmalıdır.
Bu model üniversiteler arası etkileşimde olduğu kadar üniversitelerin iç örgütlenmeleri için de aynen geçerlidir.
Ancak, yönetim kültürümüzün bir özelliği de bir kişinin bir konudaki uzmanlığının -hattâ rütbesinin- ona tüm alanlarda uzmanlık kazandırdığı yolundadır. Bu nedenle, bu yeni örgütlenmenin (ağ içinde etkileşimlerin yönetimi) gerektirdiği yeni bilgilenmeleri edinme konusunda olumsuz tavırlar oluşabilir.
Üniversitelerimizin ve onların fakültelerinin “baş”ları bu tür bir oryantasyon konusunda açık olabildikleri ölçüde yeni YÖK’ün kısa sürede kendini reorganize etmesi mümkündür.
Geçmişte -çeşitli bağlamlarda- gündeme getirilen YÖK yasası değişikliklerinin niçin başarılı olamadığı bu açıdan değerlendirilmelidir.
Üniversite eğitimi amacına ulaşıyor mu?
YÖK -hiyerarşik bir yapıda olmasa da- bir üst kurumdur. YÖK örgütlenmesinin başarılı olabilmesi, bu örgütlenmenin yapı taşları sayılması gereken üniversitelerin, işlevlerini büyük ölçüde yerine getirebildiği takdirde mümkündür. Başarısız örgütlerden oluşan bir yapı hangi üst yapılanma ilkelerine göre reorganize olursa olsun başarılı bir sonuç alınması beklenemez.
Bu durumda, YÖK ile eşzamanlı olarak sorgulanması gereken bir konu da (YÖ)in yapı taşları olan kurumların işlevlerini ne ölçüde yerine getirdiğidir.
Herhangi bir kurumun başarısını, ortaya ölçülebilir -ki mutlaka sayısal ölçme de şart değildir- başarım ölçütleri (performans göstergeleri) koymaksızın değerlendirmeye kalkmak ancak sonu gelmez tartışmalara yol açacaktır. Bu nedenle irdelemeye bir dizi başarım ölçütü koyarak başlamak gerekir.
İlginç olan nokta YÖK’ün kuruluşundan önce ya da sonra kamuoyunun önüne bu tür ölçütler konul(a)mamış, herkes kendi koyduğu ölçütlere göre durumu irdelemiş ve reçeteler önermiştir.
Üniversite ya da yüksek okul, bir (YÖ) kurumundan beklenebilecek özelliklerin sayısı belki yüzlerle tanımlanabilir. Ama bu pratik değildir. Bunun yerine daha az sayıda belirleyici ölçüt konulabilmeli, bunların türevleri üzerinde tartışarak işin özü kaybedilmemelidir.
Böyle bir başarım ölçütleri sistemi tanımlanmamıştır. Bu nedenle, yukarıdaki soruya ancak birkaç tane “aday başarım ölçütü” ortaya atarak cevap vermek mümkündür. Bu adaylardan birisi şu olabilir: Toplum sorunlarının çözümlerine sağlanan katma değer.
Bu ölçütün hangi ölçülerle (metrics) değerlendirilebileceği ise ayrı bir konudur. Bazı ölçütler doğrudan sayısal ölçülerle bir diğer kısmı ise öznel ölçülerle değerlendirilebilir.
Bu ölçüt açısından şu değerlendirme yapılabilir: (YÖ) kurumlarımızın çoğu toplum sorunlarının çözümüne katkı sağlamak bir yana, finansman yükü ile, mezunlarının durumları ile, iç yönetimindeki sorunlarını çözemeyip toplumu meşgul etmeleriyle, toplumdan katkı bekler durumdadırlar.
Diğer yandan, yapacağı araştırmalarla yerel ve global insanlık ailesinin sorunlarına çözüm sağlamak, içinde bulunduğu toplumda bilimsel düşünce biçimini yaygınlaştırarak halkın sorun çözme kabiliyetini artırmak gibi başka ölçütler de söz konusudur. Ama bunların hiçbiri açısından olumlu bir değerlendirme yapabilmek maalesef mümkün görünmemektedir.
Üniversite “üni-verse= farklı doğruların bütünleştirilmesi” misyonuyla değil de yalın birer meslek edindirme kurumu olarak dahi değerlendirildiğinde, mezunlarının yalnız yerel piyasalarda değil başka ülkelerin piyasalarında da büyük ölçüde işsiz kalması nedeniyle hedefine erişmemişlik açıkça görülmektedir.
Daha dramatik olarak günümüz (YÖ) kurumlarımızın büyük bölümünün, niçin öğrenildiği öğrenenler ve öğretenlerce sorgulanmayan bilgi kalıplarının ezberlenip mezun olunduğu, sadece beklenti eşiğini yükseltmeye yarayan orta öğrenim düzeyinde kurumlar olduğu söylenebilir.
(YÖ) kurumları toplumla, sanayi ile niçin etkileşemiyor?
Genelde toplumun özelde sanayinin ihtiyaçları ile (YÖ) kurumlarındaki eğitimin arasında farklar mevcuttur. Şöyle ki:
o Eğitim programlarının hazırlanmasındaki mevcut ilke, “ileride ortaya çıkabilecek durumlara-sorunlara ilişkin çözümlerin öğretilmesi” biçimindedir. Birkaç on yıl önce -belki- geçerli olabilecek bu yaklaşım artık pratikman mümkün değildir.
Herhangi bir disiplinde, ileride rastlanabilecek durumların sayısı artık neredeyse sonsuzdur. Disiplinlerarası etkileşimler, zaman kullanımının hızlanması, artan nüfuslar, kıtalan kaynaklar gibi nedenlerle günümüz sorunlarının ve bunların çözüm kalıplarının öğretilmesi mümkün değildir.
Bunun yerine bir (YÖ) kurumu, “durumları doğru değerlendirebilme becerisine sahip insanlar yetiştirmek” zorundadır. Toplumun da sanayiin de ihtiyaçları ancak bu tür beceriler kazanmış insanlarla karşılanabilir.
Bu açık gerçeğe rağmen halâ çoğu (YÖ) kurumu, “sanayiin ihtiyaçlarına uygun” programlar adı altında “hipotetik bir sanayiin hipotetik ihtiyaçlarına göre ortalama” öğrenciler yetiştirmeye çalışmaktadırlar; halbuki sanayi, (YÖ) kurumunun genel formasyon verdiği yani durumları doğru değerlendirebilme becerisi kazanmış olan mezunları alıp kendi özgün ihtiyaçlarına göre eğitmek zorundadır.
Toplum ödediği vergilerle herhangi bir sanayiin ihtiyaçlarına göre eğitim yapılmasını finanse etmek zorunda değildir. Bu, o saniyi kollarının işi ve sorumluluğu olmalıdır.
o Söz konusu etkileşim yetmezliğinin bir diğer nedeni ise eğitim anlayışımızın bütünüyle kalıpların ezberlenmesine dayalı olmasıdır. Etileşim ise kalıpların kırılmasıyla mümkündür (Bkz. https://tinaztitiz.com/3299/etkilesebilme-kabiliyeti-uygarligin-anahtari/)
o Sonuncu ama belki de en önemli etkileşim yetersizliği nedeni şu soru’nun sorulmamış olmasıdır: “(YÖ) kurumlarınının, içinde bulundukları toplumla etkileşimlerini sağlayan araçlar birkaç yüzyıldır bilinmesine karşın, acaba bunlar ülkemizde niçin yaşama geçirilememektedir?”
Halbuki üniversite sanayi işbirliği adı altında yıllardır, birkaç yüzyıldır bilinen araçların adları konuşulmakta, ama bunların nasıl olup da hayata geçirilemediği sorusu ise sorulmamaktadır.
Bu soru sorulmuş olsaydı muhtemelen şu cevap da kolayca bulunabilecekti: Söz konusu etkileşimi sağlamak durumunda olan insanlarımız, en etkili sorun çözme aracının doğru sorular tasarımlamak olduğunu öğrenmemişlerdir. Çünkü sorular bilmeyen insanlar içindir. Her şeyin cevabı öğretilen insanların soru sormaya ihtiyaçları yoktur.
Denilebilir ki yüksek öğrenim görmüş kesimlerin ortak özellikleri “sorularının olmayışları”dır. Onlar kendilerine ezbere belletilmiş cevapları başkalarına ezbere belletmeye çalışmaktadırlar. Aranılan cevaplar ise onların içinde değil soruların içindedir. Ekileşim eksiğinin temel nedeni sorusuzluktur.
Üniversitelerimizde buluş, icat, AR-Ge niçin yapılamıyor?
Üniversitelerimizde AR-GE ve onun yan ürünü olan buluşların yapılamayışının birkaç nedeni vardır:
(1) Yukarıda açıklanan sorusuzluk (soru yoksa raştırma ihtiyacı olabilir mi?)
(2) AR-GE’nin devletin işi olduğu yanlış inancı.
AR-GE’nin bir pastanın dilimleri gibi çeşitli dilimlerden oluştuğu, en büyük dilimin bizzat soru sahibinin olduğu, diğer kurumların da pasta içinde pay sahibi oldukları, bazı karmaşık araştırma konularında ise devlet kurumlarının da payı olması gerektiği anlaşılamamış -ya da anlamazlıktan gelinmiş- bu iş devlete ihale edilmiştir.
İşin tuhafı devlet de buna inanmış, özel kurumların gereksindikleri araştırmaların dahi kendilerinin görevi olduğunu benimsemişlerdir.
(3) https://tinaztitiz.com/3352/bulusculuk-temelli-uretim/, https://tinaztitiz.com/3634/biz-nicin-icat-yapamiyoruz/
Üniversite önünde yığılma nasıl önlenir?
Üniversite önlerinde yığılmanın önlenebilmesi -her sorunda olduğu gibi- ona yol açan nedenlerin ortadan kaldırılması ve/ya kaldırılamıyorsa etkilerinin azaltılmasıyla mümkün olur.
Bu olguya yol açan nedenlerin birisi işsizliktir. Üniversite mezunlarının daha kolay iş bulabileceği inancı başta olmak üzere işsizlikle bağlantılı bir dizi neden mevcuttur.
Bir diğer yığılma nedeni ise toplumumuzun yerleşik değer yargılarıdır. Bir iş sahibi olmasa dahi üniversite diplomasına sahip olmak -her ne kadar rasyonel olmasa da- ailelerimizin çoğu -dolayısıyla onlara bağımlı gençlerimiz- tarafından yeğlenmektedir.
Fiziki çaba gerektiren işler yapmayı, hizmet etmeyi bir aşağılanma olarak kabul eden değer yargılarımız, bir beceri sahibi olarak ayakları üzerinde durmayı değil, diploma sahibi olarak işsiz kalmayı tercih edebilmektedir.
Bunları sarıp sarmalayan bir diğer neden gençlerimizin, yaşam hakkındaki ufuklarının dar olması, bütün özgür görüntülerinin son derece dar bir alanla sınırlı olmasıdır. Ailelerin, kendi korkularını çocuklarına da yansıtmasıyla, yaşamdan korkan, yaşamın çeşitli yüzlerine dokunma imkanı bulamayan, çekingen, herkesi kendine yardıma mecbur addeden bir kişilik tipi ortaya çıkmış bulunuyor.
Eğitimin, riskleri kontrollu hale getirip deneyimletmek anlamına geldiğinin farkında olmayan milyonlarca anne-baba, ailedeki eğitimi bir “muhtaç insan yetiştirme süreci”ne dönüştürmüştür.
Bu nedenlerin giderilmesi görüldüğü gibi akşamdan sabaha olabilecek bir şey değildir. Ama başka güvenli yol da yoktur. Bunların dışında yapay yollar aranır, yığılmalar önlenmiş “gibi” yapılırsa, daha ileride çok daha büyük yığılmaların bu defa daha başa çıkılamaz alanlarda doğacağından kuşku duyulmamalıdır.
ÖSS’ye alternatif nasıl bir sınav?
Her (YÖ) kurumunun kendi ölçütlerine göre kendi sınavını yapması temel ilke olmalıdır. Arzu eden (YÖ) kurumları kendi aralarında anlaşarak ortak sınav yapıp yine kendi belirleyecekleri anahtarlara göre öğrenci bölüşümü yapabilirler.
Her öğrenci mevcut tüm üniversitelerde şansını denemek yerine hangi (YÖ) kurumunda eğitim görmek istiyor ise oranın sınavlarına hazırlanıp girmesi esas olmalıdır.
Böylece, kendi özgün sistemini korumak isteyen kurumlar, tek tip olmaktan korunabileceklerdir.
ÖSYM ise uzun yıllardır merkezi sınavlar konusunda bir nasıl-bil (know-how) geliştirmiştir. Bu nedenle isteyen (YÖ) kurumlarına bu konuda destek sağlayabilir.
25 Mart 2005
-
May 25 2012 Hastaneler birleşti, neler birleşmedi?
SSK hastanelerinin Sağlık Bakanlığına devri yıllardır konuşulurdu, nihayet devredildi, SSK ve devlet hastaneleri birleşmiş oldu.
Birleşmeden yana olanların savunusu “farklı bakanlıklara bağlı kurumların farklı tellerden çalacağı, aynı telden çalmaları için aynı bakanlığa bağlanmalarının zorunluğu” mealindedir.
Birleşmeye karşı olanlar ise SSK hastanelerinin işçilere ait olduğunu (ne demekse), işçilerden yapılagelen kesintilerle kurulan bu hastanelerin onların ellerinden (!) alınamayacağını savunmaktadırlar.
Her iki tarafın savunuları da temelsizdir. Bu ikinci dayanağın çürütülmesi çok kolaydır. Birincisi SSK hastanelerinin -bir kısmının- kuruluşunda işçilerden kesilen SSK pirimlerinin payı vardır, ama gerek geri kalanların kurulması gerekse işletmesi daima bütçeden karşılanmıştır.
İkincisi, toplumun her kesiminden yapılan özel kesintiler karşılığında oluşturulan kurumların o kesimlere ait olması diye bir saçmalık olamaz. Bu takdirde her kesim kendinin olduğunu iddia edeceği kurum -hattâ inşaata- sahip çıkmaya kalkar.
Üçüncüsü, SSK da bir kamu kuruluşudur ve devletin bir bakanlığına bağlıdır. Bakanlıklar toplum kesimlerine tahsisli olarak değil, genel idari ihtiyaçlara göre kurulurlar. Çalışma Bakanlığı (uzuncası Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı) işçilere ait olmadığı gibi Sağlık Bakanlığı da memurlara ait değildir.
Dördüncüsü, SSK hastanelerinin devlet hastanelerine göre daha iyi hizmet verdiği gibi bir iddia ya da gerçek varsa, israr edilmesi gereken herhalde o iyi sistemin devlet hastanelerine de yaygınlaştırılmasını istemektir.
Daha başka olmazlar da bulunabilir ama vakit kaybından başka bir işe yaramaz.
Gelelim birleşmeyi savunanların gerekçelerine: Önce basit bir soru: Birleşme ne demektir? SSK hastanelerinin Sağlık Bakanlığına bağlanması ise “bağlanma” ne demektir?
Bunun, “SSK hastanelerinin personelinin -maaş, tayin, terfi vbg- özlük işlemlerinin Çalışma Bakanlığınca değil Sağlık Bakanlığınca yapılacağı” demek olduğunu, yoksa ameliyatların bundan böyle Sağlık Bakanlığının ideolojik tercihlerine göre yapılacağı anlamını çıkarmanın -hem de koalisyon dönemi olmadığına göre- pek doğru olmayacağını anlıyoruz.
Peki şimdi yine akla ziyan gibi görünebilecek bir soru: iki grup hastaneyi aynı bakanlığa bağlamanın ne gibi yararları olabilir?
Herhalde en güçlü iddia “havuz sistemi” oluşturulacağıdır. Yani, çok sayıda hastaya, toplam açısından kısıtlı imkânların tahsisinde aynı bir merkezden yönetilen sistemin daha yüksek verimle cevap verebileceği iddiası.
İşte, işin püf noktası buradadır. İki grup hastanenin aynı bakanlığa bağlanması, bu “ihtiyaçlara daha yüksek verimle cevap vermesi” amacını gerçekleştirebilecek bir araç değildir. Bambaşka araçlara gerek vardır.
Nitekim, hergün TV’lerde izlediğimiz saatlerce ambulans bekleme olayları da göstermektedir ki, aynı merkeze (örneğin Sağlık Bakanlığı, Çalışma Bakanlığı, Belediye ya da bir başka merkezi kurum) bağlı ambulanslar arasında -yukarılarda anılan- “bağ” yoktur. Neredeyse her ambulans ayrı bir merkezden yönetilmektedir.
Sık sık, bir kurumda -hatta özel kurumlarda- kaybolan evraklarımız için, “öbür arkadaş şey yapmış benim haberim yoktu” şeklinde cevaplar alırız. Ambulans gecikmesi ve evrak kaybolması arasındaki bağlantı, SSK ve Devlet Hastaneleri açısından ve de tüm kamu ve özel kurumlarımız -ve şirketlerimiz- için geçerlidir.
Bir yarar elde edebilmek için önce sorunu doğru tariflemek gerekir. Sorun, çeşitli amaçlarla (yani ihtiyaçlarla) kurulmuş kurumlar, hattâ aynı kurumlar bünyesindeki birimler arasında işlevsel bir işbirliğinin kurulamayışıdır.
Eğer bir hastaya hangi SSK hastanesinde uygun yer ve tedavi imkânları olduğunu, o hastaneleri tek tek dolaşmadan ve de yetkilileri ile mecelleşmeden bildirebilecek bir koordinasyon ağı yok ise -ki yoktur-, bu hastaneleri Sağlık Bakanlığına “bağlayarak” bu sorun çözülebilir mi?
İhtiyaç olan, bir koordinasyon ağı sistemi tanımlayıp hayata geçirmek, yapılan ise iki ayrı hastane grubunun aynı bakanlığa bağlamaktır. İhtiyaç ile yapılan arasında bir bağ yoktur.
Benzer sorun cankurtaranlar için de geçerlidir. Aynı bir kurumun farklı hastanelerinde bulunan cankurtaranları ihtiyaçlara göre yönetebilen bir ağ sisteminiz yoksa o kurumu sağlık bakanlığına bağlayarak sorunu çözebilir misiniz?
Bu şekilde düşünülerek şu noktaya gelinebilir: Mesele hangi hastanenin hangi bakanlığa bağlı olması değildir. Hattâ, hastanelerin bakanlıklara bağlı olması da değildir. Çeşitli kurumların -belediyeler, özel idareler, sendikalar, özel hastaneler, şirketler, vakıflar vd- ellerinde çeşitli nitelik ve nicelikte tedavi imkânları vardır. Bunları aynı bir bakanlığa bağlamak hem mümkün değildir hem de son derece gereksizdir.
Yapılması gereken, her imkânı yerinde muhafaza etmek, fakat:
(1)Tüm tedavi imkanlarının belirli tıbbi ve işletmecilik standartlarında hizmet üretmesini sağlamak,
(2)Bu imkânların ihtiyaçlara tahsisinde akılcı ve verimli bir “tahsis algoritması” çevresinde tüm bu kurumlarla uzlaşı sağlamak,
(3)Bu algoritmanın işleyişini denetlemektir.
Sağlık Bakanlığının teknik otoritesi sayılan bu 3 gereklilik için de gerek ve yeter koşuldur. Sağlık Bakanlığının tam olarak işi budur.
Böylece ister kamu ister özel, ister SSK isterse Devlet hastanesi ya da bir yerel idarenin küçük kapasiteli sağlık tesisi olsun tüm imkânlar bir yerlere “bağlanmadan” tek elden yönetiliyormuş “gibi” koordinasyon içinde ihtiyaçlara tahsis edilebilir.
Aksi halde, her kurum başkalarıyla imkân paylaşmaya yanaşmadan vergilerden aldığı paylarla kendi kesimine en iyi hizmeti vermeye kalkar ki bu Türkiye değil en zengin ülkelerin dahi katlanamayacağı bir israf olur.
Sonuç: Hiyerarşik “bağlama”lara gitmeksizin -ki bir işe yaramazlar- ağ sistemleri kurmayı, bu sistemlerin gerektirdiği etkileşim anlayışını (https://tinaztitiz.com/3302/biz-icatci-insanlariz/) içimize sindirmeyi öğrenmek zorundayız.
Çarşamba, Mart 16, 2005
-
May 25 2012 Ne kadar katma değer o kadar yaşam kalitesi..
Son birkaç yılda iki kavram kamuoyu gündemine sık geliyor: Birisi KOBİ yarışmaları, diğeri ise yaşam kalitesi!
Çeşitli kuruluşlar, hemen tüm gelişmiş ekonomilerin -ve gelişkin demokraasilerin- temel öğelerinden birisi olan KOBİ’leri başarıya özendirmek için ödüller koyuyorlar. Bu iyi.
Diğer yandan da uluslararası kuruluşlar çeşitli ülkelerde yaşayan insanların yaşam kalitelerini ölçüp yayımlıyorlar. Böylece herkes nerede olduğunu görüp ona göre rotasını belirleyebiliyor. Bu da iyi.
Şimdi, bu iki konunun bağlantısına gelince:
KOBİ’ler çeşitli anahtarlar açısından yarıştırılabilir. Ama herhalde akla en uygun olanı, ülkemizin nelerinde eksiklik varsa KOBİ’lerin o eksikleri ne ölçüde tamamladığına ilişkin konu(lar)da yarışma düzenlemek değil midir?
Aşağıda, düzenlenen böyle bir yarışma bağlamındaki bir soruya verdiğim kısa cevap var. Soru, “katma değeri nasıl ölçeceğiz?” şeklindedir.
Katma Değerin nasıl ölçülebileceği konusundaki telefon görüşmemiz üzerine kısaca sunuyorum.
Bir ürünün Katma Değeri (KD) tanım olarak, o ürünün çıktı değerinin girdi değer(ler)ine oranıdır. Aynı değerde girdi kullanan iki üründen daha yüksek satış fiyatına sahip olan ürünün KD daha yüksektir. Buna göre yarışmaya katılacak olan KOBİ, tek cins mal veya hizmet ürünü üretiyor ise onun çıktı değerini girdi değerlerinin toplamına (yani maliyetine) bölerek katma değerini hesaplayabilir. Eğer birden fazla ürün üretiyor ise, ağırlıklı ortalama yoluyla aynı hesaplamayı yapabilir. Aşağıda bir örnek tablo veriyorum (değerler hipotetik olmakla beraber gerçekçidir). Her 1 dolar maliyet karşılığında*:
· Yük gemisi $2 satış fiyatı
· Standart otomobil $10
· Lüks otomobil $20
· Takım tezgahı $22
· Renkli TV $32
· Denizaltı $90
· Yarı iletken $200
· Normal bilgisayar $320
· Video kamera $560
· Büyük yolcu uçağı $700
· Uçak motoru $1,800
· Süper bilgisayar $3,400
· Savaş uçağı $5,000
· Uydu $40,000
Her yarışmacı, bu örnek tabloya ve KD tanımına bakarak kendi mal veya hizmet ürününün ya da ürünlerinin ortalama KD’ni hesaplayabilir. Burada çok hassas olunması zorunluğu yoktur. Ama, örneğin çok cüzi karlarla satılabilen ve ancak büyük hacimlerde üretildiğinde anlamlı bir kar bırakabilen sıradan tekstil ürünü ile büyük karlarla satılabilen, know-how değeri olan bir ürünün bir tutulamayacağı tabiidir. Jüri bunu çok kolaylıkla ayırdedebilir, hiçbir zorlukla karşılaşmaz.
Burada yanıltılma riski de yoktur. Kimse kalkıp da düşük KD’li bir ürünü yüksek KD’li gösteremez, aksi halde ya maliyetini olağanüstü nasıl düşürdüğünü ya da fiyatını nasıl artırabildiğini açıklamak zorundadır. KOBİ’lerimizin ve aslında tüm sanayimizin sorunu düşük katma değerli mal ve hizmet ürünleri üretmektir. Ancak yüksek hacimler, düşük işçi ücretleri, kaçak elektrik, su, mazot, sigortasız işçi, vergi kaçırma gibi girdilerle rekabet gücü sağlayabilen bir endüstriyel profile sahibiz.
Bunları yapmayıp düzgün çalışan bir girişimci ise ancak karnını doyurabilir fakat yatırım yapabilecek kar edemez, hatta işini uzun vade sürdüremez. Acı gerçek budur.
Kayıt dışı ekonomi bu anlamda ekonomimizin rekabet gücünün motorudur denilebilir; her şey kitabına uygun yapılırsa endüstrimizde kar edebilecek kurum sayısı çok ciddi şekilde azalacaktır. Zaman zaman dile getirilen, “bir işyeri çalışıyor ise mutlaka bir KD üretiyordur, o halde mesele KD değildir” iddiası maalesef doğru değildir. Tabii ki herkes bir katma değer üretir; ama sorun o katma değerin, tüketmek istediklerini -yani yaşam kalitesi talebini- karşılayıp karşılamadığıdır. Karşılayamadığının en somut kanıtı, giderek dış ve iç borçlanarak yaşamlarımızı sürdürebildiğimizdir. Ya da bir diğer deyimle ürettiğimiz KD, tüketttiğimiz KD’den küçüktür ve aradaki farkı borçlanarak kapatıyoruz.
İdrak edilmesi gereken nokta budur. Türkiye’nin -ekonomik açıdan- ve bu sorunun en önemli araçlarından birisi olan KOBİ’lerin bundan daha önemli bir sorunu olabilir mi? Girişimcilikteki başarı, kaç kadının kendi işini kurduğu vbg hususların bu ölümcül sorun yanında konuşulması mümkün müdür? Türk sanayiinin 1 numaralı (hatta sıfır numaralı) sorunu düşük KD üretimdir. Arzu ettiğimiz yaşam düzeyi, bugünkü KD düzeyimiz ile karşılanamaz.
Aradaki fark ancak şu yollarla karşılanabilir: dış borç, iç borç, kayıt dışı ekonomi, kaçak girdi kullanımı, yasa dışı uygulamalar (vergi, istihdam vs). Kuruluşlar bir yarışma yapıyorsa anlamlı bir nedeni, anlamlı bir hedefi olmalıdır. Lütfen bana KD’den daha önemli bir yarışma ölçütü söyleyebilecek kimse var mıdır?
Katma değer, KOBİ ve yaşam kalitesi arasındaki ilişki budur.
(*) Geleceği Yakalamak, Onur Öymen, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000, sh. 23
Pazartesi, Mart 7, 2005
-
May 25 2012 Bisikletimi kırsam size ne? Peki hayvanımı!
Bisikletimi alıp evimin kapısının önüne çıksam ve her parçasını un ufak edercesine -sanki işkence ediyor gibi- kırsam ve böylece bir kızgınlığımı çıkarsam. Ya da kızgınlık dürtüsüyle değil ama, mesela meraktan, tekerleklerinden birisini çıkarıp geri kalan tekeri üzerinde sürüklemeye çalışsam acaba gazetelere, TV’lere konu olur eleştirilir miyim?
Kuşkusuz bu yaptığımın tuhaf olduğunu düşünenler olmasına karşın yine de çoğunluğun hükmü “kendi malı değil mi ne istese yapar” gibisinden olacaktır. Her ne kadar men-i israfat yasasına hafiften bir temas varsa da kanıtlamak isteyenler epey zorlanır. “Bisikletimin üzerinde sağlamlık testleri yapıyorum” ya da “yeni bir bisiklet paradigması geliştiriyorum” dendiğinde akan sular durabilir.
Benzer işlemleri başka eşyalar üzerinde de deneyebilirim. Örneğin TV alıcısını parça parça etsem bırakın şikayet etmeyi, programları kime şikayet edeceğini bilemeyen vatandaşlardan büyük yardım dahi görebilirim. Benzer duygular herhangi bir mal için de geçerli olabilir.
Kurban bayramı sırasında kesilecek hayvanlara işkence ettiği söylenen, görüntülenen hayır adayı sahiplerini eleştirmeyen kalmadı. AB yolunda bu ne rezaletmiş, yollar kan gölüne dönmüş, çocukların gözü önünde bu yapılır mı imiş ve daha onlarca yakınma nedeni.
Bir de bunlardan sosyolojik genellemeler çıkarıp, niçin kan dökmeye bu denli meraklı olduğumuzu açıklayan çok bilmişler var. Bir bölüm açıklama uzmanı ise işi iyiden çığırından çıkarıp, kurban sahiplerine psikopat diyor. Adam kesmeye niyetlendiği danaya hakim olamayınca arka bacaklarını kesmiş ve öylece kaçmasına engel olmaya çalışıyor ama hayvan kesik ayaklarıyla yine de kaçmaya çalışıyor. Bu adama psikopat diyorlar.
Kurban sahipleri arasında normal dağılım uyarınca kuşkusuz psikopatlar, vurdum duymazlar, işkenceciler vardır; istatistiksel olarak olmalıdır. Ama olaya serinkanlı bakılırsa çoğunluğun bunlardan ibaret olmadığını -ister istemez- kabul etmek zorundayız. Çoğunluk bir bankada memurdur, amirdir, bir özel şirkette satın alma görevlisidir, market sahibi ya da tezgahtarıdır. Yani aramızda saygın olarak yaşayan insanlardır, psikopat olsalardı birileri farkına varırlardı.
Peki o zaman bu -vahşet, katliam, işkence filan denilen- neyin nesidir?
Ben de biraz evvel kınadığım açıklamacı grubuna dahil olup bu olguyu anlamaya -tabii sonra da açıklamaya- çalıştığımda vardığım sonuç şudur: Kurban sahipleri o hayvanları bir bisiklet, TV alıcısı, banyo bataryası filan gibi görmekte, mülkiyetleri de tamamen kendilerine ait olduğu için istedikleri gibi davranmaktadırlar.
Ayrıca, çoğunluğun -yani psikopatlar hariç- hayvanlara işkence etmek gibi bir niyeti de yoktur, sadece öleceğini farkeden hayvanların can kurtarma içgüdülerinin desteklediği hareketlilikle başa çıkamadıkları için bacaklarını kırıp sürüklemektedirler; aynen bisikletlerine acımadan tekerlerini kırdıkları gibi.
Sorun, hayvanların da bir canı olduğunu, kesimin kimseye göstermeden, kanını ortaya dökmeden -eskiden ortaya dökülmez çukura akıtılırdı-, gözünü bağlayıp başını okşaya okşaya gırtlağını çabucak kesmek gerektiğini savunan insancıllardadır.
Çünkü onlara her şeyin insanlar için olduğu, insanın tüm yaratıklar içinde en yücesi olduğu öğretilmiş, onlarda ezbere belledikleri bu dogmayı sorgulamayı akıl edemedikleri için doğru sanmaya devam etmişler, sıradan insanlarımız da onları yargılarına güvenilir sayarak taklit etmişlerdir. Her şey insana hizmet için varsa, aynen bisiklet, bahçe çapası ya da traktör motoru gibi istenilen muameleye tabi tutulabilir.
Düşünmeyi, aşikar görünenleri sorgulamayı bir yorgunluk sayan (kafa yormak deyimine dikkat) sıradan insanımız bütünüyle mazurdur. Mazur olmayan geride kalan çok bilmişlerdir. Medyada her Allahın günü her konuda akıl veren, her şeyle istihza eden, sürekli olarak barıştan insanlıktan bahseden köşe yazarı, köşe konuşuru insanların konuşup yazdıklarına bakınız; buram buram androposentrik manyaklık koktuğunu göreceksiniz.
Sorun bizzat “insan hakları” kavramındadır.
Birkaç yıl evvelki bir yazımdan bir alıntı:
………… “İnsan hakları” kavramı da bu “tartışılmazlar”dan birisidir. Birbirinin her söylediğine karşı çıkıp mutlaka bir yanlışını bulan kişiler dahi, insan hakları denilince seslerini çıkaramıyor, uzlaşmak zorunda kalıyorlar.
Şimdi bu uzlaşıya karşı ortaya şöyle bir sav atmak istiyorum:
“İnsan, “büyük sistem”in bir parçası olarak kuşkusuz çok önemlidir. Onun hakları da, insanın uzantısı olduğu için çok önemlidir. Ancak, insan haklarının hemen her yerde ihlal edilmesinin nedeni de, hakların “insan hakları” ile sınırlı sayılması, bir başka deyişle, “büyük sistem” içinde insanın ayrıcalıklı bir yerinin olduğunun sanılmasıdır.”
Fizik Dünya’da tüm sorunlar, nesnelerin süreksizlik noktalarında doğar. Bir cam -eğer kırılacaksa- içindeki mikro çatlağın bulunduğu yerden kırılır. Camcılar da bunu bildikleri için, kesmek istedikleri cam üzerinde sert bir uçla yapay bir çizik (süreksizlik) yaratırlar ve o çatlak boyunca camı “kırarlar”.
Sosyal oluşumlar da çatlak noktalarında sorun yaratır. Mezhep, dil, kültür farklılığı gibi “sosyal çatlaklar”, sistemlerin süreksizlik noktalarıdır. Sorunlar genellikle buralarda doğar. Bunu bilenler, sistemleri bozmak ve yıkmak için bu “doğal çatlaklar”a yönelir, oraları genişletmeye çalışırlar. Aynen, odun parçalamaya çalışanların, doğal çatlakları baltayla genişletmeye çalışması gibi.
Yasalar da süreksizlik noktalarında sorun yaratırlar. Bu yüzden iyi yasalar, derin olmayan ve az sayıda süreksizlik noktası yaratan -çünkü hiç süreksizlik yaratmayan yasa olamaz-, ilkesel kural koyan yasalardır.
Değer ölçülerimizin süreksizlik noktaları ise, hiç tartışılmayan ama çok derin sorunları içinde barındıran noktalardır.
Bütün bunları birleştirerek denilebilir ki, “nerede bir süreksizlik, bir istisna varsa orada bir yanlış olması olasılığı çok yüksektir”!.
İnsanın, doğanın en yüce yaratığı olduğu, her şeyin ona hizmet için var olduğu anlayışı, yalnız bizim değil çoğu toplumların genel kabul görmüş bir varsayımıdır.
Dikkat edilirse, burada çok belirgin bir süreksizlik yaratılmakta, ancak büyük bir çoğunluğun işine geldiği ve kimse itiraz etmediği için -ki itiraz eden örneğin Kızılderili yerliler yok edilmişlerdir-, bu süreksizlik genel kabul görmekte ve medeniyetin temel ilkesi olarak ilan edilmektedir.
Bu varsayım aslında şunu demektedir: “bütün şeyler büyük sistemin birer parçasıdırlar. Ama insan, bütün o şeylerden farklı bir yere sahiptir. Bu nedenle, eğer insana hizmet edecekse o şeylerden fedakarlık yapılabilir ve de yapılmalıdır.”
Bu öylesine masum görünüşlü bir icazettir ki, buna dayanarak insan dışındaki tüm canlıları sömürebilir, öldürebilir, tüm ormanları kesebilir, doğanın altını üstüne getirebilirsiniz.
Gözümüzün görme, kulağımızın duyma aralığının -ki ne kadar dardır- dışında kalanları, dokunup tadamadıklarımızı ya da kokusunu alamadıklarımızı yok saymaya, ama bu muhteşem zenginlik içinde ki gariban insan türünü, bilmediği görmediği, duymadığı her şeyin hakimi ilan eden insan, bu haliyle hem komik hem acınacak durumda değil midir?
Hak ihlali bir şeyin “yok sayılması” demektir. Değer ölçülerimiz içine, böyle bir yetkimiz bulunmamasına karşın “yok sayma” kavramını dahil ettiğimiz anda, bunun doğal bir uzantısı olarak “hak ihlali”ni de katmış olmaktayız.
“Konut yapma” hakkını kendimize tanıdığımız anda, karınca ya da bir başka hayvan türünün barınaklarını “yok sayma”, yani onların konutlarını yıkma hakkını otomatik olarak edinmiş oluyoruz. Böylece, kendimize ait bir hakkı tesis ederken başka şeylerin haklarını ihlal etme ve de bunu hoş görme süreci başlatılmış olmaktadır.
Ancak yanılıdığımız nokta, bu başlayan sürecin insanlara zarar vermeyeceği, insana gelince sürecin duracağıdır. Bu, sadece başlangıçta böyledir. Süreç insanlar tarafından ahlaki olarak onaylanıp yürürlüğe girince, yeni bir sürecin de önü açılmaya başlıyor. Bu yeni süreç, insanların (bazılarının) hakları için, yine insanların (ama bazılarının) haklarının ihlal edilebilmesinin “normal” karşılanmasıdır.!
İnsan hakları ihlalleri, doğal çevrelerimizin yıkımları ve daha onlarca sorunun kaynağında bu, “insanı ayrıcalıklı saymak” varsayımı yatmaktadır.
İnsanlara tek öğretilmesi gereken -eğer mutlaka bir şey öğretilecekse-, insan, hayvan, bitki, taş, toprak ve de görüp göremediğimiz her ne varsa, bunların bir bütün ve de ayrıcalıksız bir bütün olduğu ve tek ahlak ilkesinin “zarar vermemek” (herhangi bir şeye) olduğudur.
İnsanın en yüce yaratık olup, bütün diğer şeylerin ona hizmet için var edildiğini, bugüne kadar yalnız insanlar söylemiş, milyarlarca tür varlık içinden hiçbirisince de onaylanmamıştır.
Büyük bir olasılıkla pireler, begonya çiçekleri, kuvartz kristalleri ve hidrojen atomları içindeki bazı akılsızlar da benzer iddialar içindedirler………
Suçlular ayağa kalksın!
Hayvanları insandan ayrılabilir bir “şey” sayma öğretisini sorgulamayan, sorgulamadığı dogmaları kendisini rol modeli kabul etmek “durumunda” bulunanlara -yazısıyla, tavrıyla, sözleriyle- empoze etme yetkisini kendinde görenlere denilebilecek pek bir şey yoktur. Hele onların dışındaki sürü ise tamamen mazurdur.
Her şeyin bir ve bütün olduğunun farkına varanlar. Galiba bir onlar mazur değillerdir.
Cumartesi, Ocak 22, 2005
-
May 25 2012 Zam ve çığ etkisi..
Uzun yıllardan beri ya anlaşılamayan ya da bilerek gözardı edilen bir gerçek var: Türkiye’de hemen her alandaki eksik rekabet koşulları, herhangi bir nedenle herhangi bir mal veya hizmete yapılan zamın aynen (hatta fazlasıyla) diğer alanlara yayılmasına ve bir “Çığ Etkisi” oluşmasına yol açar.
Günlük hayattan bir örnek: Taksi ücretlerini belirleyen maliyet ögelerinin hemen hepsine %100’e varan zamlar geldi ( gelmedi ama geldi varsayılsın ). Bunun üzerine derhal taksi ücretlerine de % 100 zam yapıldı. Talepte de hiç bir daralma olmadı.
Bu durumda taksi sahipleri açısından zamlar ve ona bağlı enflasyon “yok” demektir. Hatta, taksi maliyetlerinin içinde benzin, parça, amortisman gibi %100 zamlanmış olabilecek girdilerin yanısıra, şoför ücreti gibi zamlanmamış veya %100’den daha az zamlanmış bileşenlerin de varlığı dikkate alınırsa, taksi sahiplerinin bu işten bir miktar karlı çıkmış olduklarıda anlaşılacaktır.
Bazı işverenlerin, toplu sözleşmelerde -sendikanın istemeyişine rağmen- yüksek oranlı ücret zammı yapmasının nedeni de aynıdır.
Böylece toplumun çok önemli bir kesimi zamlardan ve enflasyondan etkilenmemekte ama buna karşı beş çeşit istenmeyen olgu doğmaktadır;
- Zamlardan beklenen etkilerin en önemlilerinden birisi olan “tüketim eğilimlerinin frenlenmesi” mümkün olamamaktadır.
- Büyük bir kesim enflasyondan yapay olarak korunduğu için enflasyonla mücadele dışında kalmaktadır.
- Enflasyondan gerçekten koruması gereken kesimler daha ezilmekte ve sosyal çöl olgusu derinleşmektedir.
- Enflasyondan olumlu etkilenen -ve zaten güçlü olan- kesim daha güçlenmekte ve bir enflasyon lobisi yaratılmaktadır.
- Ve nihayet fiyatlar genel düzeyini artıran bir Çığ Etkisi tetiklenmiş olmakta, hiperenflasyon ve sonra da stagflasyon için uygun koşullar yaratılmış olmaktadır.
Şu gerçeğin unutulmaması lazımdır: Temel mal ve hizmetlere yapılacak zamlar, bu mal ve hizmetleri kullanan ürünler piyasasında eğer eksik rekebet var ise yalnızca Çığ Etkisi yaratmaya yarar.
Ülkemizde, girişimciliğin devlet eliyle engellenmesi nedeniyle rekabet koşulları bir türlü gelişememektedir.
Taksi ve ekmek fiyatlarının belediyelerce belirlenmesi yetmiyormuş gibi, bu piyasalara yeni gireceklerin yine devlet marifetiyle sınırlanması, bu kesimlerde rekabeti yok etmiştir. Rekabete son derece açık bu kesimde rekabetin zorla önlenmesi , bunun devlet eliyle yapılması ve de bunun serbest piyasa adına yapılması yalnızca bizim toplumumuza has bir (başkasına dilim varmıyor) acayipliktir.
Girişimcilerin yapabileceği işlerin, girişimcilerden alınan vergilerle maaşları verilen kamu görevlilerince yapılmaya kalkışarak (ve de yapılmayarak) engellenmesi, ülkemize özgü bir kolektivizm türüdür (üniversiteler, MPM, TÜSSİDE, KOSGEB yalnız birkaç örnektir)..
Fiyat ve ücretlerin serbest oluşumu, serbest rekabet ekonomisinin bir ayağıdır, ama öbür ayağı da rekabettir.
Eksik rekabet koşulları altında enflasyonla mücadele ise önce ücret ve fiyat oranlarının geçici süreyle sınırlanıp Çığ Etkisi’nin durdurulması, bu arada kazanılan zaman içinde ise süratle üretim ve girişimciliğin önündeki engellerin kaldırılmasıyla olur.
Ekonomik hayatın temel denklemlerini gözardı edip parasal levyeleri “kurcalıyarak” ancak daha yeni (ve daha güç çözülebilir) sorunlar yaratabilir ve sonunda tam bir kolektivist sisteme öylece varılabilir.
Pazar, 24 Nisan 1994
-
May 25 2012 Yine öbür okullar..
İş dünyamızın önde gelen saygıdeğer kişileri,
Bir süre önce yazmış olduğum bir yazıyla (https://bityl.co/Ofz4), çocuk ve gençlerimizi derinden ve olumsuz etkileyen “öbür okullar” konusuna dikkat çekmeye çalışmıştım.
Resmi okul kurumu, 6-18 yaş arasındaki gençlerin toplam zamanın ancak %9’unu kullanıyor. Geri kalan %91’lik süre ise “öbür okullar” denilebilecek kurumlarca kullanılıyor.
Artık 40 yıl öncesinin etkisiz, amatör, çocuksu “öbür okulları” yok.
Bu süre şimdilerde şiddetin ve cinsel sömürünün en uç noktalarını pazarlayan TV kanalları, sokak, futbol maçları, uyuşturucu pazarlanan okul önleri vs ile dolduruluyor.
“Öbür okullar” içinde en etkilisi durumunda olan TV ve basının yaşam enerjisinin büyük bölümü reklamlardan geliyor.
Eğer bu yalın yaklaşıma bir itirazınız yok ve “bunlar beni ilgilendirmez, istemeyen izlemesin; bir de medyayı kendime düşman mı edeyim; bak hiç benden olumsuz bahseden var mı?” demez iseniz size bir önerim var:
Lütfen bir deklarasyonla:
– Yayınlarınızda muhabbet tellâllığı görmek istemiyoruz“,
– “Mankenlerin, hangi futbolcuları nasıl avlamaya çalıştığını görmek, bilmek istemiyoruz, bunlara ilgi duymuyoruz“,
– “Nasıl kazanıldığı belli olmayan (olan) paralarını nasıl harcadığını milyonların gözüne sokarak, jipiyle, eviyle, masrafıyla onları tahrik eden, bir çeşit aşağılayan görgüsüzleri izlemek zorunda değiliz“,
– “Kadınları cinsel obje olarak sunmayı cinsel özgürlük olarak onlara yutturmaya çalışmanıza, onları enayi yerine koymanıza razı değiliz“,
– “Kimin kimle yattığını merak etmiyoruz, izlemek istemiyoruz“,
– “Mizah programı adı altında sürekli olarak geri zekâlılık taklidi yaparak gizlenen geri zekâlıları izlemek istemiyoruz“,
– “Yarışma programı adı altında halkın dilenciliğe özendirilmesini istemiyoruz“,
– “Yarışma programlarına katılanlara yapılan kaba-saba, açık-saçık tacizlerin şaka olarak sunulmasını istemiyoruz“,
– “Çeşitli vesilelerle TV’ye çıkarılan kişilere, sunucuların yaptıkları hakaretleri onların kişiliklerine uygun buluyoruz, ama bu hakaretleri çoluk çocuğumuza izletmek zorunda kalmak istemiyoruz“,
– “Reklam Öz Denetim Kurulu olarak kendini adlandıran kurulun, dili yozlaştırıcı reklamları görmezden gelmesini hazmedemiyoruz“,
– “RTÜK’ün bütün bunlara karşı kalabalık lâf üretiminden başka ne gibi önlemler aldığını merak ediyoruz ve vergilerimizle maaşlarını verdiğimiz bu insanlardan işlerini doğru yapmalarını bekliyoruz“,
– “İstemeyen seyretmesin kabadayılığına katlanmak zorunda olmadığımızın bilinmesini, çoğunluğun bu argümanı kullanması halinde -ki durum şimdilerde budur- izlenecek medya organı bulunamayacağının idrak edilmesini ve bu dayatmadan vazgeçilmesini istiyoruz“,
– “Ve üstüne üstlük, bütün bu düzeysizlikleri yapan, kurgulayan, oynayan, organize eden, finanse eden, bunlar yoluyla para kazanan ve bunlara akıl hocalığı yapanların gözümüze baka baka cumhuriyeti, laikliği, erdemleri savunmasını hazmedemiyor ve bunu hem kendimize hem de bu kavramlara ağır bir hakaret olarak algılıyoruz“.
Türkiye mankenlerden, görgüsüzlerden, birbirini aldatan insanlardan, kabadayılardan ve bunları seyrettiren tellâllardan ibaret değildir. Bilim adamıyla, sanatçısıyla, yazarıyla, çizeriyle bir “öteki halk” vardır.
Gelecek nesillere rol modeli olarak bu ikincileri sunmak tüm toplumun görevidir. Bu, bir numaralı insan haklarındandır.”
diyebilerek duyarlığınızı gösteriniz.
Lütfen, “bir tek benim yapmamla ne değişir” demeyiniz. Herkes böyle düşündüğü takdirde hiç kimse kılını kıpırdatmayacaktır. “Herkes yapsın ben de yapayım” demenin, “bir kişi dahi yapmazsa ben de yapmam” demek olduğunun kolayca anlaşılabilecek bir ön-koşul olduğunu düşününüz.
Türkiye, başkalarının ne diyeceğine bakmadan doğruları arayıp yapabilenler varsa var olacaktır. Aksi halde..
Ocak 9, 2005
-
May 25 2012 İşsizlik
“İş” denilen nedir?
İş, ihtiyaç giderme değiş-tokuşunda taraflardan birisinin diğerine ödediği fiyattır. Eğer bir yerde ihtiyaç var ve birileri de bu ihtiyacı gideriyor ise her iki taraf da kendi ihtiyaçlarını karşılıyor demektir. Örneğin, ev kadınının ihtiyacı kesesine uygun sebze almaksa, bunu gideren seyyar satıcının aldığı para, bu değiş-tokuştan doğan işin bir diğer adıdır.
Bu tanım basittir fakat işlevseldir. Yıllar boyu okuyup eline diploma alan, sonra da iş bulamadığından yakınan kişi öncelikle, hangi ihtiyacı gidermek üzere hangi becerileri kazandığını, bu becerilere kimin ihtiyacı olduğuna bakmalıdır.
Ya da gerçekten iş (yani onun getireceği geliri) istiyor ise, ihtiyaçların neler olduğunu, insanların nelere para verme arzusunda olduğunu, bunları nasıl kazanabileceğini sormaya başlamalıdır.
İhtiyacı kim giderirse iş onundur..
Bu basit görünümlü süreçte ihtiyaç sahipleri ve ihtiyacı giderenler kimlerdir? Bunlar hep aynı ülkenin vatandaşları olmak zorunda değildir. Dünyanın herhangi bir yerindeki birileri, bir başka köşesindeki ihtiyacı gidermede, o yerin halkından daha iyi ve daha ekonomik olarak hizmet veriyor ise “iş”i yani ödülü onlar alır. Bunun adı “rekabet gücü”dür.
Daha hızlı yürüyen, daha az uyku ile yetinebilen, daha az yiyip daha iyi beslenen, daha hızlı öğrenebilen, bildiklerinin bir bölümünü daha hızla unutabilen, başkalarından daha az yakınan, daha doğru sorular sorabilen, daha az korkan, daha akıllı olanların rekabet gücü daha yüksek olmaktadır.
Düne kadar toplumumuzun içme suyu, yoğurt, gazoz ihtiyacını karşılayabilen insanlarımız bugün elindeki işi başkalarına kaptırmıştır; hem de bizzat kendi insanları aracılığıyla.
Rekabet gücü, en aşılmaz sanılan duvarları aşabilmektedir. Girmeye can attığımız AB serbest dolaşım hakkı verseydi, bu ülke insanınca karşılanmakta bulunan şoförlük, avukatlık, doktorluk ve daha onlarca iş alanını rekabet gücü daha yüksek olanlara kaptıracaktı. İnsanlarımız Avrupa igücü pazarını ele geçirmeyi düşüne dursunlar, ellerindeki işleri de onlara kaptıracaklardır.
Nitekim İngiltere’nin sıradan kadınları kolejlerimizde İngilizce öğretmeni olarak, Romanya ve Moldavia’nın ev kadınları ise yaşlı ve hasta bakımı sektöründe yerli halkı elimine etmişlerdir. Sıra Hindistan’dan gelecek olan bilgisayar okur-yazarlarıdır. Sıra diğerlerine de gelecektir.
Halen çok öğündüğümüz KOBİ’lerimizin en büyük düşleri bir yabancı şirket tarafından satın alınabilmektir.
Bütün bunlar bireylerimizin rekabet güçleri yani onların nitelikleri ile ilgilidir.
Temel denklemler
Giderek kronikleşen işsizlik sorunu konusunda temel denklemler denilebilecek birkaç ilke -anlaşılamaz biçimde- göz ardı ediliyor. Bu ilkeler üzerinde genel bir uzlaşı kurmak olmazsa olmazların başında geliyor.
Ama bu uzlaşıyı kurabilmek için de bu ilkelerin hiç olmazsa gündemde bulunmaları, üzerinde birkaç kişi arasında da olsa konuşuluyor olması gerekiyor. Ama durum bu değildir.
Nedenleri bırak sonuçlara bak..
“İşsizlik” adı altında anılan olgunun ne olduğu, nere(ler)den kaynaklandığı ve bu kaynakların nasıl kurutulacağı değil, sonuçların yani işsizliğin nasıl ortadan kaldırılacağı konuşuluyor.
10 milyon inşaat işçisi..
İnşaat sektörünün canlandırılması yoluyla işsizlere inşaat işçiliği yollarının açılması ya da her işyeri sahibinin ilave bir kişiyi işe alması gibi yollarsa halen en popüler olanlar. Bu ve benzeri çözümler, sözü edilen temel denklemlerin -bilerek ya da bilmezlikten ötürü- önemsenmediğini gösteriyor.
İşsizliğin sıfır olduğu ve çalışan nüfusun büyük bölümünün inşaat işçisi -gerisi de otomobil üretimi işçisi, garson ve konfeksiyon işçisi- olduğu bir Türkiye vizyonu; vizyon 2023 herhalde budur!
Denize düşen..
Önerilen bu çözümler bir yandan da içine düşülmüş bulunan aczin boyutlarını gösteriyor. Bir anlamda denize düşen yılana sarılıyor!
Ancak şuna hemen işaret edilmeli: inşaat sektörü yoluyla işsizliğin emilmesi yeni bir yaklaşım değildir. Siyasetçi-bürokrat-akademisyen üçlümüz yıllar boyunca geliştire geliştire bu modeli bulabilmişler, işsizlik ne zaman konu edilse toplumun önüne bunu sürmüşlerdir.
Faizler düşecek, ev fiyatları inecek, inşaat piyasası -yan piyasalarıyla birlikte- canlanacak, böylece doğrudan ve dolaylı istihdam imkanları artacaktır. Yetmişli yıllarda icat edilen bu model halen tedavüldedir.
Bir diğer “çözüm”..
Bulunabilen diğer “çözüm” ise kamu kadrolarını şişirmek olmuştur. Böylece kalabalıklaşan kamu kadrolarının -süreç parçalanmalarına yol açması, kamu görevlilerinin ücretlerinin düşmesi nedeniyle rüşvete yol açması gibi nedenlerle- ne büyük bir bela olduğu henüz yeni yeni -belki- anlaşılmaya başlanmıştır.
Nedir bu temel denklemler?
Temel Denklem 1 – İş, gelir yaratma yollarından birisidir, fakat tek yol değildir. Mutsuzluğa yol açan işsizliğin kendisi değil, onun sonucu olan “gelir yetmezliği”dir.
Buna göre, sadece işsizlik ile uğraşmak yerine gelir yetmezliğine yol açan tüm nedenlere bakmak gerekir. İşsizliğin yarattığı gelir yetersizliğini, “iş” dışındaki yollardan bir(kaç)ı ile gidermek veya azaltmak mümkün olabilir.
Bu temel denklemi gözde canlandırmanın iyi bir yolu, ikisi de dörder kişilik A ve B aileleridir. A ailesinin 1 bireyi yüksek bir ücretle çalışmakta, diğerleri ise aramalarına rağmen iş bulamamaktadır. B ailesinin ise tüm bireyleri asgari ücretle çalışmaktadırlar. Buna göre A ailesinde yüksek bir işsizlik oranı varken B ailesinde işsizlik oranı sıfırdır. Ama güç durumda olan, işsizliğin yüksek olduğu A ailesi değil sıfır işsizlik oranlı B ailesidir.
Gelir yetmezliğine yol açan işsizlik dışındaki nedenler ise başta israf, öncelik belirleyememe, bilgi-beceri yetersizliği, çalışmanın kimi türlerinin benimsenmeyişi, ek gelir yaratma yollarının bilinmeyişi, yaratıcılık eksiği gibi etmenlerdir.
Temel Denklem 2 – İş, üç bileşenin, uygun bir “iş iklimi” içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Bunlar ihtiyaç, ihtiyaçları giderebilecek insan nitelikleri ve girişimcilik’tir. Bunlardan birisinin bile eksikliği ve/ya yetersizliği iş’in doğmasına ve/ya kalitesine (gelir düzeyi, sürekliliği vd) olumsuz etkiler yapacaktır.
Temel Denklem 3 – İşleri kişiler yaratır. Kamu otoritesi (yerel ve merkezi) bunun için uygun iklim yaratır; hiçbir şekilde girişimcilerle rekabet etmez, doğrudan iş yaratmaya kalkmaz.
İş’in bileşenleri açısından durum
İhtiyaç:
Bu açıdan toplumumuzda en küçük bir eksiklik yoktur. Tüm sosyal ve ekonomik kesimlerde mal ve hizmetler açısından ihtiyaçlar neredeyse sonsuzdur. Örneğin son 20 yıldaki iletişim devrimi, evvelce duyumsanmayan ihtiyaçları herkesin ihtiyaç dağarcığına sokmuştur.
İnsan nitelikleri:
En önemli sorun bu bileşen açısındandır. İhtiyaçları giderecek olan insanlarımızın “nitelikleri” deyimiyle kastedilen, onların: (1) zihinsel yeterlikleri, (2) bilgi ve becerileri, (3) ruhsal sağlıkları ve (4) genel kabul görmüş (evrensel) ortak ahlaki değerler açısından durumlarıdır.
Bu dört boyutun çeşitli kombinezonları yapılır ve örneğin: yüksek zihinsel yeterlikli, iyi eğitim görmüş, ruh sağlığı yerinde ve ahlaksız bir kişi ile, aptal, bilgili, namuslu ve sağlıklı bir kişinin (ve daha binlerce varyasyonun), toplum dokumuz içinde yanyana yaşadıkları düşünülürse “durumumuz”un ne olduğu kolayca anlaşılacaktır.
Akraba evlilikleri, beslenme bozuklukları gibi nedenlerle toplumumuzun zihinsel kalitesinde sorunlar doğmuş olması büyük bir olasılıktır.
Bilgi-beceri açısından ise durum daha berraktır. “Ne iş olsa yaparım ama özel bir becerim yok” diyen milyonlar ile, “rahat bir iş isterim her işi yapmam” diyen yüzbinlerden ibaret “net” bir resim!
Ruhsal sağlık açısından ise durum yine nettir. Adam öldürüp maç seyreden, döner bıçaklarıyla maça giden gençlerimiz, klakson çaldı diye adam döven insanımız “durum”un birer göstergesidir ve çoğunun serbest bırakılamayacak düzeyde hasta olduğu açıktır.
Nihayet asgari evrensel ahlaki normlar açısından durumu anlamak isteyenler ise onlarca TV kanalını bir gözden geçirip, şiddet ve seks pazarlamacılarının nasıl iş adamı sayıldığını görebilirler.
Talepkar ama yetersiz insan dokumuz açığını, rüşvetle, yasa ve ahlak dışı yollarla, tevekkülle, yakınarak, başkalarını suçlayarak ve her sorununu birilerine ihale ederek (şimdilerde AB’ne) kapamaya çalışmaktadır.
Girişimcilik:
Bir arada bulunmayan -iş fikri, beceri, yöneticilik, para gibi- kaynakları bulup bir araya getirebilme ve bunun risklerini taşıyabilme ya da taşıtabilme yoluyla birilerinin ihtiyaçlarını giderebilme becerisi olarak tanımlanabilir.
Son yıllarda nisbeten gündemde olan bu kavram henüz mucitlik, yenileştirmecilik, finansörlük, patronluk, yöneticilik ile birlikte bir zihinsel kargaşa içindedir. Buna karşın diğer faktörlere oranla daha az sorunlu bir alandır.
Ve iş iklimi:
Yukarıda sayılan iş bileşenlerinin birleşip işi oluşturacağı iklim açısından sorunlar, bu bileşenlerden birisi olan “insan nitelikleri”ndeki yetersizliklerden doğrudan etkileniyor.
Türkiye dışındaki hemen hemen tüm ülkelerde, eğitimsiz veya düşük eğitimli kişilerin, küçük sermayelerle kurabildikleri seyyar satıcılık sektörü, bir yandan işsizlikle mücadele diğer yandan da düşük gelirli kesimlerin ihtiyaçlarının karşılanmasında mükemmel bir buluşma yaratmada kullanılır. O toplumlar bunu akıl edebilecek asgari zihinsel yeteneklere sahiptirler.
Yalnızca ülkemizde seyyar satıcılarla mücadele için devlet gücü kullanılır. Belediye zabıtası denilen örgüt büyük bir şevkle, ayakları üzerinde duran bu kesimi ve onlardan alış veriş yapan düşük gelirli kesimi perişan etmeye yarar. Bunun doğrudan doğruya akraba evliliği gibi nedenlere bağlı olduğu kesindir.
Mücadele edilen seyyar satıcılardan küçük bir bölümü tekrar girişimde bulunup işlerini sürdürmeyi başarırsa da, diğer kısmı iş değiştirirler. Mafya veya terör örgütleri tetikçiliği, gasp, kapkaç gibi iş alanları zorunlu olarak gittikleri alanlardır.
Seyyar satıcıların uymak zorunda oldukları normları belirleyip, onları eğitip denetleyen ve bu sektör içinde düzenli hizmet vermelerini sağlamak yerine onları düşmanlarının eline silah olarak vermek, bilgisizlik, görgüsüzlük gibi hafif nedenlerle açıklanamaz.
Başlangıçta değinilen “kalabalık kamu kadroları” sorununa yol açan, kamu kadrolarını işsizlikle mücadele için kullanma çaresinin(!) bir diğer sonucu ise iş iklimi üzerine bir karabulut gibi çökmüştür.
Parçalanmış süreçler (https://tinaztitiz.com/3727/surec-parcalanmasi-kar-depremvesaire/), bu parçaların her birini elinde tutan bürokrasi için birer geçim kaynağı olmuş, girişimcilerin önündeki büyük engellerden birisini oluşturmuştur. Çeşitli özendirmelere karşın yabancı sermayenin bir türlü gelmeyişinin, yerli sermayenin yurt dışında yatırım yapmasının altında ilk aranması gereken neden parçalanmış süreçler olgusudur.
Sonuç nedir?
Bu kısa yaklaşımdan çıkarılabilecek somut sonuç, işsizlikle mücadele (ya da daha doğru adlandırmayla İş ve Gelir yaratma) politikasının ilke ve araçlarının, burada çerçevesi çizilen alan içine oturtulması zorunluğudur.
Hemen tahmin edilebileceği gibi bu politikanın kısa vadeli sonuçları yerine uzun vadeli sonuçlarına bel bağlamak daha gerçekçidir. Ayrıca da tüm araçların belirli bir eşgüdüm içinde uygulanması koşuluyla. Ama hepsinden öncelikli olarak temel denklemleri iyi anlamak ve onlara aykırı yaklaşımlar içinde olmamak kaydıyla.
Görüldüğü gibi kök sorun, işsizlik ve gelir yetmezliği olarak görüntü veren rekabet gücü yetmezliği, onun da altındaki kök sorun bireylerimizin niteliklerindeki yetersizliklerdir.
Bu son sorun kendini besler özelliktedir. Yani bireysel nitelik yetmezliğini algılayıp, çözümleyip çözüm geliştirmek durumunda olan kişilerin çoğunluğu -siyasetçi, bürokrat, akademisyen ve diğer okur-yazar kesim- bizzat nitelik yetmezliği hastalığı ile enfekte olmuş kişilerdir. Bu sorunun aşılabilmesi ise gerçek bir dönüm noktası olacaktır.
Peki son bir soru: bunca yıldır böyle bir politika dokümanı hazırlanmamış mıdır; yoksa niçin ya da varsa niçin ortalıkta değildir?* Sırf bu sorunun yanıtı dahi çözümün çoğunu içinde barındırmaktadır.
(*) 1985 yılında Devlet Bakanlığı’nca geliştirilip, 1987 Ekim’inde Türkçe ve İngilizce olarak basılan İstihdam Politikası, başta DPT kütüphanesi, Milli Kütüphane ve Beyaz Nokta® Gelişim Vakfı kitaplığı olmak üzere çeşitli yerlerde mevcuttur. http://bit.ly/VzjBq3 adresinde ise bu belgenin sadece ilk 10 sayfası (Amaçlar ve içindekiler bölümü) verilmiştir.
29 Aralık 2004
-
May 25 2012 Zengin sorumluluğu için kişisel bir manifesto..
Keşke..
“Babalarımız, büyükbabalarımız, büyük büyükbabalarımız ya da annelerimiz keşke daha daha uyanık olabilseler, bugünlerin geleceğini o zamanlardan görebilseler ve imkanlarını öylece kullanabilselerdi!”
Bu sözleri şimdiden duyabiliyor musunuz?
Zenginlikler nereye?
Kurumlar ya da kişiler belirli bir maddi iriliğe, zenginliğe ulaştıktan sonra enerjilerinin giderek daha büyük bölümünü sadece o zenginliği sürdürmeye harcıyorlar.
İrilik, tek başına belirli zorunluklar üretiyor ve kurum sahiplerini çekip çevirmeye başlıyor. Kurum sahipleri bunun farkına -çoğu zaman- varamıyor; iriliğin ürettiği sorunlar farkındalığı önlüyor.
Farkına varabilenler ise kendilerine dönük mükemmeliyet oyunlarıyla kendilerini avutmaya -kendilerinden kaçmaya- başlıyorlar. Bu yarı-sarhoşluk, yarı-uyanıklık durumuna iğne batıranları ise duymazlıktan geliyor, rahatsız oluyorlar.
İri ama zayıf projeler..
Öte yandan, gönüllü kuruluşlar belirli bir maddi iriliğe erişmiş kişi ve kuruluşların kaynaklarını kullanarak çeşitli projeler üretiyorlar. Kimisi parlak görünüşlü ama içeriği zayıf, kimisi ise toplumun gerçek ihtiyaçlarına yönelik ama ancak “farkında” olanların destekleyebileceği parıltısız projeler. Burada kritik nokta, kişi ve kuruluşların zenginliklerinin hangi tür projelere kanalize olacağıdır.
JFK’nin şu sözü damıtılmış bir bilgelik taşıyor: “İyi başkan, kendisine önerilenler içinde işe yarar olanları farkedebilendir“.
Bu söylem zenginliklerin nasıl kullanılması gerektiğinin de yolunu göstermiyor mu?
Kuşe kağıtlı raporlar göstergedir..
Ülkemizde, başarılı pazarlama kurguları ve halkımızın yarı bilgili halini kullanarak milyon dolarlar toplayabilen ve bunları pahalı kuşe kağıtlara yazılı raporlar üreterek kullanan gönüllü kuruluşların yanısıra, bitki özsuları gibi “bütün organizmayı derinden, yavaş yavaş besleyen” projeler üretip uygulayan kuruluşlar da var.
Serbest Pazar sisteminin altın kuralı “müşteri kıraldır” diyor.
Bu doğrudur, ama ön-koşulları söylenmez ise tam doğru değildir.
Müşteri kıraldır ama..
Eğer müşteri:
- Tüm seçenekler konusunda bilgi sahibi ise ve
- Tüm seçeneklere erişme şansı varsa ve
- Seçeneklerden birisi yönünde koşullandırılmıyor ise
kıraldır.
Gönüllü kuruluşlar da projelerini serbest pazar ilkelerine göre pazarlamalı ve bunda başarılı olanlar kaynaklara erişebilmelidirler. Ama şu koşulla: Eğer zenginlik sahipleri:
- Toplam kaynakların sınırlı olduğunun bilincinde iseler,
- Bu sınırlı kaynakların, tekrarlanabilirliği yüksek projelere tahsisinin getireceği yararları takdir edebiliyor iseler,
- Destek seçeneklerinden bir veya birkaçına sempati, çıkar ilişkisi vbg nedenlerle daha yakın durmuyorlar ise
projeler serbest pazar ilkelerine göre hak ettikleri destekleri bulmalıdırlar.
Dikkat, dikkat..
Bir toplum, çeşitli kaynaklarını kontrolda tutanların akıl ve ahlak düzeyleri kadar yaşamaya layıktır.
Pazar, 26 Aralık 2004
-
May 25 2012 Uzlaşma, kısa ifade becerisine bağlıdır!
Düşünen, soran insanlarımız ile bunların düşüncelerini taşıyan iletişim kanallarının sayısı arttıkça bir sorun ortaya çıkmaya başladı: Zaman ve/ya yer yetmezliği!
TV kanallarındaki tartışmalarda zaman yetmezliği açıkça görülüyor. Tartışma yöneticileri dahil tüm katılımcılar zamanın yetmezliğinden yakınıyorlar, zamanın bir bölümü de bu yakınmalara gidiyor.
Zamanın sabit, yazılıp söyleneceklerin artması sonunda doğmuş gibi görünen bu sıkışmanın esas nedeni bir başka gerçekte saklıdır: Sözcüklerin, ne anlattıkları üzerinde fazlaca düşünmeden kullanımı. Bu, ifade edilmek istenilenlerin bir türlü anlatılamayışına, o da dönerek sözlerin uzatılmasına yol açmaktadır. Aynen, işlevini yapamayan organların giderek irileşip hastalanması gibi, sözler de giderek uzamakta, uzadıkça da anlam yükleme zorunluğu azalmakta, bir yandan da anlam yüklemek zorlaşmaktadır.
Yazılı ve sözlü ifadelerin anlatım güçlerinin artması, olabilecek en kısa formlarına indirgenebilmesine bağlıdır.
“Kanonik İfade“* denilebilecek bu “kısa ifade becerisi“, yazılı ve sözlü anlatımlarda kullanılan sözcüklerin anlam alanlarının tam farkındalığı ile hiçbir tekrara ya da sayıp dökmeye yer verilmemesi gibi iki basit kurala dayalıdır.
Önemli konularının hemen hiçbirisinde uzlaşmaya varamamış olan toplumumuzda, gereksindiğimiz çok seslilik ancak kısa ifade becerisi yoluyla sağlanabilir.
Söyleyip yazacaklarını olabilecek en kısa forma sokmaya zorlanan birçok önemli insanımızın elinin ya da dilinin tutulduğunu, çünkü söyleyip yazmaya alıştıklarının büyük bölümünün dolgu malzemesi olduğu hayretle görülecektir.
Ülke gündemini oluşturan sorunların iriliği karşısında böyle bir sorun önemsizmiş gibi görünebilir. Ama Yunus Emre bunun ne denli önemli olduğunun farkına varmış, bizleri uyarmaya çalışmaktadır:
“Sözünü bilen kişinin / Yüzünü ağ ede bir söz / Sözünü pişirip diyenin / İşini sağ ede bir söz.
Söz ola kese savaşı / Söz ola kestire başı / Söz ola ağulu aşı / Balıla yağ ede bir söz.
Kişi bile söz demini / Demeye sözün kemini / Bu cihan cehennemini / Sekiz uçmağ** ede bir söz”
(*) “Kanonik” (canonic) terimi bir başka alandan (elektronik devre tasarımı) ödünç alınmış bir deyimdir. Bir amacı gerçekleştirmek üzere tasarlanacak olan bir elektronik devrenin en az sayıda element kullanılarak gerçekleştirilmesine “kanonik form” denilmektedir. Diğer yandan “Laconic” sözcüğü bir ifadenin en az sözcükle gerçekleştirilmesi için kullanılan bir diğer terimdir.
(**) Uçmağ = cennet
Kasım 25, 2004
-
May 25 2012 Bir matematik sorusu!
Bir öğretmen arkadaşımın bana ilettiği aşağıdaki küçük olayı yorumsuz sizlere aktarıyorum. Lise son sınıf matematik dersinde limit konusu işleniyor ve öğretmen aşağıdaki örneği tahtada çözüyor:
lim 1 / (x-8) = ∞
x → 8
Sonra da öğrencilerin alıştırma yapmaları için aşağıdaki soruları soruyor:
lim 1 / (x-5) = ?
x → 5
lim 1 / (x-3) = ?
x → 3
Tüm sınıf -muhtemelen bir kısmı da kopya çekerek- aşağıdaki cevapları veriyorlar:
lim 1 / (x-5) = yan yatmış 5
x → 5
lim 1 / (x-3) = yan yatmış 3
x → 3
İşte ezberin limiti budur!
22 Kasım 2004
