“Bütün haklarına saygı”; iyi de nasıl?

“Bütün” sözcüğü ile canlı ve cansızların tümü kapsanmak üzere, özellikle pandemi sonrası şöyle bir paradigma sıklıkla dile getirilmeye başlandı: Bütün’ün haklarına saygılı bir yaşam.

Saygı sözcüğü ile de kastedilense şöyle özetlenebilir: “Saygı en genel anlamıyla “zarar vermemek“tir. Buna kişinin kendisi de dahildir. Başkalarına zarar vermezken kendinin de zarar görmemesini gözetmek, bir başka deyişle tarafların hiçbirisine zarar vermemek demektir. Bu kavram, “zarar vermemek ve de yarar sağlamak” biçiminde genişletilmemelidir. Yarar sağlamak, “yarar sağlanana rağmen”e kolayca dönüşebilir. Bu nedenle, zarar vermeyen bir şeyin varlığını kabul etmek, onunla birlikte yaşamaya razı olup, yaşam koşullarını ona göre ayarlayabilmek, o şeye saygı göstermek olarak algılanabilir”.

Bu haliyle “bütün haklarına saygı” yeterince kapsayıcı ve net görünüyor.

Bir dakika, başkalarının haklarını bilmeden saygı nasıl olacak?

Kendine yapılmasını istemediğini başkasına yapma ya da tersine kendine davranılmasını istediğin gibi başkalarına davran ilkesi sanki bu sorunun yanıtını veriyor gibi. Ama her insanı bedeni, zihni ve ruhsal yapısı ile biricik yapan özellikleri “benimkiler” ile aynı olmadığına göre, başkalarına karşı davranışlarım ancak benim hoşlandıklarım olabilir; ama bunların bazıları karşımdakine acı veren davranışlar olabilir. Örneğin, polisiye film seven bir kişi, çocukluğunda tacize uğramış bir kişiye bu tür sahneler içeren bir film önerirken ne denli acıya yol açacağını bilemez. Tok açın halinden anlamaz bu gibi durumları ne güzel anlatıyor.

Her ne kadar empati becerisi, kendini başkalarının yerine koymak olarak tanımlansa da, bunun pratikte ne denli güç olduğunu hemen herkes deneyimlemiştir.

Ayrıca mesela sadece insanlarla sınırlı da değil!

Bir an için Kedi Pamuk’un, Köpek Maron’un, bir şizofrenin, bir dâhinin, Sakarya nehrinin, tarım toprağı ya da Erciyes Dağı’nın haklarını -dolayısıyla ihtiyaçlarını- düşününüz. Bırakınız haklarına saygı göstermeyi, haklarının neler olduklarını tam olarak bilebilen insan sayısı ne kadardır?

Onların haklarını olsa olsa kendimizle nispet ederek tahmin ediyoruz. “Benim karnım acıktığına göre Pamuk’un da acıkıyordur” veya “ben sıcaklayınca elbisemi inceltiyorum peki ya Maron ya da Sakarya nehri?”

Kolayca ortaya çıkıyor ki, kolayca söyleniveren “başka varlıklara saygı göstermek” öyle pek kolay gerçekleştirilebilir bir şey değil.

Bu durumda akıl yürütme zincirine bağlanabilecek düşünce baklası “önce tüm varlıkların, en önemlilerinden -ki en önemlilerinin ne olduğu da ayrı bir anlama süreci- başlayarak ihtiyaçlarını öğrenmeye çalış” olabilir. Yalnız burada bir risk, fıtrat tuzağı olabilir. İhtiyaç öğrenme uzun ve meşakkatli bir süreç olacağına göre, kolaylıkla “…….’nın fıtratı öyle; inanıp teslim olmak yeter” gibi bir kestirme yol bu çabayı gereksiz gösterebilir. Bu ise, her varlığın birbirleriyle etkileşim içindeki ihtiyaçlarının insana yüklediği sorumlulukları üstlenmekten kaçınıp, salt söylemle yetinme gibi yaygın bir duruma yol açabilir.

Tut ki anladık, sonra?

Yüzbinlerce insan, canlı ve cansızlar dünyasının yapısını (ihtiyaçlarını) anlamaya çalışıyor; araştırma yapıyor, düşünüyor, yazıyor, söylüyor. Buna göre ihtiyaç anlama sürecinde insan türü yalnız değil, büyük sayılabilecek bir kitleyle birlikte; bu iyi haber.

Kötü (sayılabilecek) haber ise, bu saygının nasıl gösterileceğindeki belirsizlik. Teknik deyimle öyle bir “amaç fonksiyonu” tanımlamak gerekir ki en az şu üç şey arasında bir eniyileme (optimizasyon) sağlayabilsin: Haklar (ihtiyaçlar), alışkanlıklar ve zorlayıcı ve/ya kolaylaştırıcı çevrel koşullar.

Ezberlerimiz (ve moda) bu amaç fonksiyonunun ne olduğunu hemencik fısıldıyor: Sürdürülebilirlik!

Tanrı kelamları dahi sorgulanıyor ama sürdürülebilirlik asla!

Sürdürülebilirlik için kendini yenileyebilirlik deyip bu açmazdan çıkılabileceği düşünülebilir; ama bu defa da kendini yenileyebilme sürecinin çok değişkenli doğası işin o kadar ucuz olmadığını söylüyor. Örneğin, nüfus artışı bu değişkenlerden birisidir. Uzmanlar 10 milyardan sonra doğanın kendini yenileyemeyeceğini söylüyor; ama “eğer bugünkü tüketim profili korunur ise” diye de ön koşul ekliyorlar. Tüm nüfusun avcı toplayıcılıkla geçindiği, modern tıp imkanlarının kullanılmadığı, tarım toplumu öncesi koşullarda (ortalama ömür 40-50 yıl) birkaç on milyarlık nüfusun da sürdürülebilirliği kolayca tahmin edilebilir.

Ya da daha gerçekçi sorular ile, “hangi asgari konfor koşullarında” veya “dünyanın 3/4ünü oluşturan sulardaki sorun çözme kabiliyeti yüksek olan yaşar protokoluna göre” sürdürülebilirlikler belirsizdir. Nüfusun korunmaya değer bir bölümünün diğer gezegenlerde iskân edilip, geri kalanların din ve etnik tabanlı çatışmalarla birbirlerini hallederken bir yandan da birinci gruptakilerin ihtiyaçları olan değerleri üretmek için yeni tip kölelik[1] düzeni gibi öngörüler de yabana atılamaz.

Tüm bu sorular niçin?

Çünkü bu sorulara cevap vermeksizin, canlı ve cansızlar bütününün haklarına hangi amaç fonksiyonuna hizmet etmek üzere ve de nasıl saygı gösterileceği sorusuna işlevsel cevaplar verilemez.

Ama öyle görünüyor ki varlıkların temel ihtiyaçlarını anlamaya çalışma yolunda -kestirme yollara sapmadan- çaba göstermek ve her eylemimizin kendimiz dışındakileri nasıl etkilediğini merak etmek sağlam birer yaşam ilkesidir.

12 Temmuz 2021


[1] Bkz. https://tinaztitiz.com/2012/05/25/bulusculuk-demokrasi-ve-yeni-kolelik/

5 Yorumlar

  1. Tınaz bey, sorusu sorulmamış cevapları irdelemeye, üzerinde düşünmeye davet ediyorsunuz. Pek de güzel yapmışsınız. Kaleminize sağlık.

    Çağımızda kendi refahını gerçekleştirme devinimleri dışına çıkabilen, bütüne/büyük resme bakan ‘Bilge’ insanlar pek çıkmıyor. Belki de az bulunurluk doğallığı ile geniş zaman dilimlerine yayılmaları o hissi uyandırıyor.

    İnsanlık tarihinde gaflet ve dalalete düşmüşlük dönemleri, evrenin doğası gereği sistemin kendisini reset etmesiyle sonuçlandığına dair antropolojik bulgular az değil.

    Gaflet ve dalalet, işaret ettiğiniz gibi, insanın hakları ve sorumluluklarının çevreleyen çizginin nerelerden geçtiğini tanımlamada sorunlar yaratıyor.

    Bunun, doğal hayatın işleyişindeki dinamikleri, düzeni ve dengeleri ile yeterince ilgilenmemek, kavrayamamaktan beslendiğini, sonucunun da yeni bir resetleme olabileceğini kabul etmek mi gerekiyor; ne dersiniz?

    1. Yorumlar, anladım sanılanlara yeni bir açıdan bakmayı sağlıyor. Hem yorumlarınız hem de yeni pencereler için iki defa teşekkür.
      Sorunuza en güvenli cevabım “bilmiyorum”. Bir “total reset” (din kitapları ve kozmolog tahminleri) olabileceği gibi, sürekli resetler de oluyor olabilir. Hergün en az birkaç türün yok olması bu sürekli resetlemenin örnekleri olabilir. Kanımca total reset hiç korkutucu gelmiyor (elle gelen düğün bayram misali). Sürekli resetler içinde de insan türünün -onun içinde de özel bir kesimin- sebep olduğu resetler ise hayal kırıklığı ve o kesim(ler) için utanç kaynağı olabilir. Ama hangisi olursa olsun, kesinliğin verdiği yanıltıcı rahatlıktan uzak durmak, az sayıda tutunulabilecek dal gibi görünüyor.

  2. Kaleminize sağlık Tınaz Bey. Sanıyorum en büyük kafa karışıklığı “kendi olarak kalmak” ve “her eylemimizin kendimiz dışındakileri nasıl etkilediğini merak etmek”ve buna uygun yaşamak arasında kalınmışlık söz konusu. Kendim mi olmalıyım, yoksa senin (insan) ihtiyaçlarını dikkate alacak şekilde mi davranmalıyım? Üçüncü bir ilke olsa ne olurdu?

    1. Sevil hanım kafa karışıklığı tanınız bence de çok geçerli. Kanımca altında da çocukluktan itibaren “her şey senin içindir” koşullandırması yatıyor. İlkokul yıllarımı hatırlıyorum, tabiatı kontrol altına alıp ihtiyaçlarımıza göre “kullanmak” deyimini bugün bile hatırlıyorum.
      “Herhangi bir şeyden” daha üstün (ya da dûn) olmadığımızı, sadece herşeyin farklı olduğu gerçeğini kabul ettiğimizde mesele bu yeni elbiseye kendimizi uydurma yolunda çaba harcama iradesine geliyor.
      Üçüncü yol, bugünkü çıkmaz yolun biraz uzatılması anlamına gelir kanısındayım. Ama belki geçiş stratejisi için o dahi düşünülebilir. Çünkü en büyük engel, alışkanlıklar ve çevre baskısı. Hepimize kolay gelsin. 🙂

  3. Aklınıza sağlık Tınaz bey, üzerinde çok fazla trafik olan bu tip (moda) kavramlardaki anlam kaymalarına dikkat çekerek, yine bilimsel düşünce tarzına güzel bir örnek vermişsiniz…

Leave A Reply Cevabı iptal et